Dit is het zesde artikel uit een reeks waar culturele instellingen of beleidsmedewerkers uit de culturele sector vertellen over het operationaliseren van culturele codes en goed werk- en opdrachtgeverschap. Lees ook de eerdere publicaties uit deze reeks:

1. Goed werk- en opdrachtgeverschap in culturele sector betekent operationaliseren culturele codes. Maar hoe doe je dat?
2. Rewire: een voorbeeld van goed werkgeverschap in de culturele sector.
3. Bestuurder en strateeg Jellie Tiemersma over de samenwerking tussen de lokale overheid en culturele instellingen.
4. Kunstloc Brabant bouwt aan een stevige kunst- en cultuursector die op waarde wordt geschat
5. Kan de fair practice code rust brengen in de popsector?

Eerlijke betaling en contracten zijn de basis

‘Onze missie en doelen gaan over zorgen voor eerlijke contracten, een inclusief werkveld, meer zekerheid, en eerlijke betaling. Dus eigenlijk staat onze missie bijna gelijk aan de fair practice code,’ begint De Kiefte. De Kunstenbond focust zich als vakbond minder op de beroepsinhoud en echt meer op het werk- en inkomensdeel in de sector. Zo proberen ze waarden in de fair practice code te concretiseren. ‘Je kunt het bijna niet oneens zijn met de bewoordingen van de fair practice code, maar wat wij proberen toe te voegen is houvast. Met name fair pay en eerlijke contracten zijn prioriteiten van de Kunstenbond. Dat zijn voor ons de belangrijkste punten, omdat we het idee hebben dat die aan de basis staan van veel andere dingen, zoals machtsmisbruik of grensoverschrijdend gedrag. Die komen vaker voor als de basis voor een gelijke relatie niet klopt,’ legt De Kiefte uit. Vanuit die basis geeft de Kunstenbond verdere invulling aan de fair chain en de fair share.

Kijken naar overeenkomsten, niet verschillen

Ondanks dat de culturele sector zo omvangrijk is en dat er zoveel beroepenvelden in gevestigd zijn, kijkt De Kiefte liever naar overeenkomsten dan verschillen. Zo probeert de Kunstenbond dingen juist eenvoudiger te maken voor het werkveld. ‘Dat komt ook omdat we al heel lang bezig zijn om te zorgen dat deze sector onderwerp van gesprek wordt. Met de instelling van de Raad van Cultuur en het contact dat ontstond tussen deze raad en de Sociaaleconomische Raad (SER) in 2014 is er ook echt aandacht gekomen vanuit de ministeries en subsidiegevers. Vroeger zeiden die: ‘wij gaan over kunstbeleid, niet over kunstenaarsbeleid.’ Daar is verandering in gekomen. Nu verdient bijvoorbeeld meer dan de helft van de acteurs minder dan € 12.000 per jaar. Dat hoort een beschaafde samenleving niet te tolereren. Er wordt nu ook gekeken naar de arbeidsmarkt en een betere inkomenspositie voor makers in de culturele sector.’ Met Platform ACCT (Platform Arbeidsmarkt Culturele en Creatieve Toekomst), een initiatief van de Kunstenbond en de Federatie Cultuur, wordt nu samen met de hele sector gewerkt aan een sterke arbeidsmarkt. ‘Op die manier focussen we met z’n allen op het concretiseren en uitvoeren van de arbeidsmarktagenda. Dat gaat langzaam, maar wel gestaag.’

Altijd op zoek naar bredere mogelijkheden

Bij de Kunstenbond merken we dat werkenden in de sector nog te weinig in hun portemonnee kunnen voelen dat er al zo lang aan een betere arbeidsmarkt wordt gewerkt. De periode tijdens COVID heeft voor een pauze gezorgd. Ook de diversiteit in het veld maakt dat er veel gesprekken nodig zijn om het voor iedereen te regelen, aldus De Kiefte. ‘Daarom is het noodzakelijk om daar met een algemenere blik naar te kijken. Wij hebben daar de samenwerking van De Creatieve Coalitie bij gevraagd. Er is noodzaak tot maatwerk, maar ook juist tot algemene afspraken die voor iedereen gelden. Het zien van de verschillen in de sector mag geen excuus zijn om geen verdere stappen te zetten omdat het complex is’, aldus De Kiefte. ‘We hebben de verplichting het soms simpeler en generieker te maken zodat we verder komen. De uniekheid van een sector is geen excuus om niet te verbeteren.’

Risico’s verschuiven naar werkenden

In principe hebben werkenden en instellingen, hetzelfde doel: ze willen mooie dingen maken en in de markt zetten. Tegelijkertijd ziet De Kiefte dat instellingen af willen van de kwetsbare positie die ze soms hebben. ‘En dan verschuiven ze te vaak risico’s door naar werkenden, terwijl die risico’s daar lang niet altijd thuishoren. De verbeteringen van de voorwaarden en de hoogte van de tarieven worden altijd direct in verband gebracht met de werkgelegenheid. Er wordt dan gezegd: ‘wij kunnen dat niet betalen, want dan kunnen wij niet meer voortbestaan als instelling.’ Wij vinden het onze plicht om te zorgen dat dat niet het debat bepaalt. Er zijn ook andere oplossingen denkbaar om dit probleem op te lossen. En het is bovendien niet fair dat de werkenden, en doorgaans vooral de flexwerkers, de onzekerheden en soms ook de volledige dreiging in het voortbestaan krijgen doorgeschoven.’

‘Eén probleem waar de culturele sector ook tegenaan loopt, is dat er sprake is van schijnzelfstandigheid. Dat betekent dat instellingen mensen inhuren als zzp’er, terwijl deze eigenlijk een contract als werknemer zouden moeten krijgen met een betere honorering en/of met een pensioenvoorziening. Wij hebben toen een rechtszaak aangespannen over deze zzp’ers. Dat leidde ertoe dat deze instelling die mensen in dienst moest nemen en eerlijk (op basis van de bestaande cao) moest gaan betalen, en die kostenpost is toen opgevangen omdat er toch geschoven is in de bedrijfsvoering. Dit gebeurde ondanks dat de instelling altijd zei dat ze werknemers niet meer konden betalen of dat er anders mensen ontslagen moesten worden. In de praktijk blijkt dan uiteindelijk dat het tóch kan,’ vertelt De Kiefte. De Kunstenbond wil dit op meer plekken gaan doen. Niet omdat ze vinden dat er geen zzp’ers mogen zijn, maar ‘je moet niet geforceerd zijn om als zzp’er te werken en te weinig te verdienen’.

‘Als er stapjes worden gezet naar verbetering wordt het eigenlijk al goed gevonden. Werkenden in deze sector willen nu echt concrete en stevige verbeteringen zien en hebben behoefte aan een sterkere positie. Je kunt je als sector niet blijven verschuilen achter het valse dilemma van ‘te weinig geld’. We moeten af van deze denkwijze. Mensen moeten willen zien wat de waarde is van werknemers en makers in deze sector.’ Van juristen tot marketeers, de waarde van een werknemer wordt overal vrij helder ingeschat, zegt De Kiefte. ‘Maar in onze sector blijft dat onduidelijk, omdat we steeds van de makers vragen de rekening op te pakken. We hebben de plicht om duidelijk te maken wat die waarde van de kunstenmaker is. Als we dat niet doen, blijft de situatie voortbestaan.’

Onhoudbare situatie

Hij schetst het beeld van de maker, vanaf de kunstacademie tot ergens op volwassen leeftijd: ‘Je wordt op school opgevoed met het idee dat je weinig gaat verdienen, dan investeren we met z’n allen enorm in de carrières en culturele opleidingen, en uiteindelijk verlaten veel cultuurmakers rond hun 30-35ste de sector weer omdat ze beseffen dat ze niet van hun carrière kunnen leven. Dat heeft dan bijvoorbeeld te maken met hun gezinssituatie, en dan kiest men eieren voor hun geld. Dat is doodzonde.’ Het helpt dus niet als je vanuit het onderwijs mensen de sector in laat stromen, terwijl je een situatie in stand houdt waarbij mensen geen duurzame carrière in stand kunnen houden, aldus De Kiefte. ‘Wil je als sector gebruik blijven maken van de wil van mensen om het uiteindelijk voor weinig te doen?’

De Kunstenbond wil dat niet. ‘En dan moet je als instelling dus doorzetten en betere voorwaarden leveren, óók als je die mensen voor minder geld zou kunnen krijgen. Dat levert nieuwe vragen op. Wat betekent dat voor je instelling? Wat kan er dan niet meer? Wat moet anders worden ingericht? En welke instellingen dreigen niet meer te bestaan? Daar kun je dan een antwoord op vragen vanuit de politiek, vanuit de markt. Maar als je die verandering niet zichtbaar maakt en dat probleem zelf via de werknemers blijft oplossen, dan komt dat geld er niet.’

Helpen op alle niveaus

Om kunstinstellingen te helpen betere invulling te geven aan eerlijke betaling en goede contracten, probeert de Kunstenbond op alle niveaus te beïnvloeden. Zo vertellen ze op de kunstacademies al over waarde en hoe je als kunstenaar uitrekent wat je zou moeten verdienen om een gezond leven te kunnen leiden. De culturele sector is net als andere sectoren, vindt De Kiefte. Daar vragen ondernemers ook om meer geld bij inflatie, of zoeken organisaties andere oplossingen om aan eerlijke betaling te voldoen. Er is veerkracht om klappen op te vangen.

Verder maakt de Kunstenbond cao-afspraken, ketenafspraken om die te kunnen borgen, willen ze een sociaal convenant afspreken en zijn ze actief op het gebied van inclusiviteit en zekerheid. Zelf is De Kiefte veel bezig met eerlijke flextarieven. ‘Een flexibel contract zou duurder moeten zijn dan een vaster contract. Als je een contract hebt van drie uur per week, moet je die onzekerheid namelijk zien in te vullen. Zzp-tarieven moeten worden afgeleid van cao-tarieven.’ Er zijn rekentools beschikbaar om een cao-salaris om te rekenen naar een zzp-tarief, bijvoorbeeld de gratis rekentool DigiPACCT van Platform ACCT.

Trots op de Kunstenbond

Trots is De Kiefte op een aantal punten. Om te beginnen dat de Kunstenbond erin is geslaagd om de zorgelijke positie van vooral zzp’ers en flexwerkers stevig op de agenda te zetten. Dat er daarmee eindelijk aandacht is voor de arbeidsmarktsituatie van mensen in de culturele sector. ‘Wij hebben met onze expertise een onmisbare positie opgebouwd als vertegenwoordigers van die werkenden, daar ben ik ontzettend trots op.’ Daarnaast mag het collectief onderhandelen door zzp’ers over minimumtarieven weer, vertelt De Kiefte, en daar heeft de Kunstenbond een belangrijke rol in gespeeld. ‘Dat er nu Ketentafels zijn, die door Platform ACCT worden georganiseerd, was zonder die ruimte echt onmogelijk geweest.’

Meer over Platform ACCT en De Creatieve Coalitie

Platform ACCT en De Creatieve Coalitie zijn twee initiatieven van de Kunstenbond. Platform ACCT is een netwerkorganisatie van werknemers, zzp’ers, ondernemers, brancheverenigingen, belangenorganisaties en overheden, opgericht voor het blijvend versterken van de arbeidsmarkt van de culturele en creatieve sector en het verbeteren van de (inkomens)positie van werkenden die daarin actief zijn. De Creatieve Coalitie is de koepelorganisatie voor iedereen die werkt in de culturele en creatieve sector: ze zet zich in voor een betere sociaaleconomische positie van werkenden in deze sector