Dag van de Integriteit: sociale veiligheid in het DNA

De Dag van de Integriteit en de daaraan voorafgaande Nacht van de Integriteit is georganiseerd door het CAOP met samenwerkingspartners Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), Unie van Waterschappen (UVW), A&O Provincies en de Ien Dales Leerstoel. Organisator Sjoerd van der Lek, adviseur bij het CAOP, kijkt terug op een geslaagd evenement. ‘Ons doel was het thema sociale veiligheid beter op de kaart zetten en de deelnemers te laten delen waar zij staan. Er is recent een aantal incidenten geweest dat de landelijke media heeft gehaald. Dat roept vragen op bij organisaties. Hoe haal je op wat er gebeurt binnen je eigen organisatie en hoe ga je daarover het gesprek aan? Daar konden we samen induiken op deze themadag.’

In de loop van de dag wordt een aantal contouren zichtbaar, zo benoemt ook Van der Lek: ‘Sociale veiligheid is geen gegeven binnen álle organisaties. Je moet er dus structureel aandacht aan besteden om het goed op de kaart te krijgen. De leiding van een organisatie heeft hierbij een belangrijke rol. Om het gesprek op gang te krijgen, is niet alleen transparantie belangrijk, maar er moet ook ruimte voor tegenspraak worden gecreëerd. En áls er dan incidenten zijn, moet de organisatie enerzijds een luisterend oor bieden en staan voor zijn medewerkers, maar ook daadkrachtig kunnen optreden als er sprake is van grensoverschrijdend gedrag.’

Extra rol voor integriteitscoördinator of vertrouwenspersoon

Hans van der Pas, burgemeester van Rhenen, heet de deelnemers welkom in Ouwehands Dierenpark. Van der Pas: ‘Het begrip sociale veiligheid heeft de afgelopen jaren aan betekenis en belang gewonnen. Media-aandacht rond issues als The Voice en Ajax hebben daaraan bijgedragen. Met een reactie als ‘Bij ons gebeurt dat niet’, kom je als organisatie niet meer weg. Dat is volstrekt ongeloofwaardig. Sociale veiligheid is tegenwoordig ‘top of mind’ en daarom een uitstekend thema voor de Dag van de Integriteit 2022.’

Dat de deelnemers dat onderschrijven, blijkt niet alleen uit de hoge opkomst, maar ook uit de betrokkenheid gedurende de dag. In de gesprekken tussen de deelnemers komt duidelijk naar voren dat de functie van integriteitscoördinator of vertrouwenspersoon vaak een extra rol is die ze vervullen naast hun reguliere werk. Mede door alle aandacht in de media zien deze professionals hun rol steeds groter worden, terwijl het creëren van een sociaal veilig werkklimaat een domein is dat in ontwikkeling is. Er valt dus nog veel te leren.

Sociale veiligheid ook in de politiek actueel

Dagvoorzitter en voormalig voorzitter van de Tweede Kamer Gerdi Verbeet geeft bij de aftrap aan dat sociale veiligheid ook in de politiek een actueel issue is. Verbeet: ‘Integriteitsaffaires ondermijnen het vertrouwen in de overheid. Integriteit is het fundament waarop behoorlijk bestuur en het democratisch bestel is gebouwd. Onze opdracht van vandaag ‘Hoe dragen we bij aan sociale veiligheid?’, helpt daarbij. Want sociale veiligheid betekent dat als er iets aan de hand is wat niet deugt, dat we er niet alleen wat van zeggen, maar er ook wat aan doen. Zodat mensen weten dat het er hier eerlijk aan toegaat.’

Bij het rondgaan van de dobbelmicrofoon geven deelnemers aan dat ze op de dag graag ervaringen willen uitwisselen op het gebied van integriteit en sociale veiligheid. Ook zijn ze benieuwd hoe issues op dit gebied worden aangepakt binnen organisaties en hoe je alle goedwillende mensen op één lijn krijgt.

Gedrag wordt gestuurd door emoties en oerinstincten

De eerste spreker, hoogleraar cognitieve psychologie Mariska Kret, geeft in haar keynote een inkijkje in haar promotieonderzoek ‘Uitingen van emotie in mens en dier’. Kret: ‘Veel van ons menselijk gedrag kun je terugzien in dieren en kun je evolutionair verklaren. Niet goedpraten, maar wel verklaren. Neem een voorbeeld als dickpics. Waarom zouden mannen die sturen? Het antwoord op die waarom-vraag is belangrijk om te weten hoe je dit soort vraagstukken kunt aanpakken. Overigens zijn mensenmannen trouwens niet uniek in het te koop lopen met hun geslachtsdeel. Dat doen chimpansees en andere apensoorten meestal om anderen te imponeren. Ons gedrag wordt dus vaak gestuurd door emoties en oerinstincten. En dat is goed om in je achterhoofd te houden als je gaat nadenken over de omgang met grensoverschrijdend gedrag.’

In haar onderzoek heeft Kret niet alleen de emoties van apen onderzocht, maar ook die van mensen. Dat deed ze op het festival Lowlands, waar onbekenden in een blind date door een opgetrokken doek opeens met elkaar werden geconfronteerd. Kret: ‘De meeste vrouwen glimlachen door de ongemakkelijke situatie, maar dat werd door de meeste mannen verkeerd geïnterpreteerd. Die dachten dat er een klik was.’

Psychologielab voor het interpreteren van lichaamssignalen

Het (verkeerd) interpreteren van lichaamssignalen staat ook centraal bij het ‘Psychologielab op wielen’, één van de vijf deelsessies waar de deelnemers in twee ronden aan deel kunnen nemen. Pièce de restistance bij deze sessie is een soort leugendetector die uitslaat als de vrijwilliger die op het apparaat is aangesloten zweethanden krijgt door stress. Dat komt goed van pas in het moordspel dat volgt, waarbij een van de deelnemers enkele ‘moorden’ in spelvorm ziet gebeuren. Maar vertelt deze getuige de waarheid? In het Psychologielab blijkt dat een leugendetector niet alleszeggend is bij de opsporing van een dader. Sommigen deelnemers die op de getuigenstoel plaatsnemen blijken een open boek, waar anderen heel erg goed hun fysiologische reacties kunnen verbergen of manipuleren.

Het creëren van sociale veiligheid vraagt om een lange adem

Tijdens de sessie ‘Sociale veiligheid van bestuurders en ambtenaren: hoe ga jij de uitdagingen aan?‘ spreken bestuursadviseurs en andere professionals met elkaar over de uitdagingen, complexiteiten en successen rond sociale veiligheid in een politiek bestuurlijke omgeving. Tijdens de sessie komt het perspectief van de burgemeester van de gemeente Rhenen (Hans van der Pas), de adviseur bestuurlijke integriteit van de gemeente Rotterdam (Nicolien Badura) en de adviseur Steunpunt Integriteit Politieke Ambtsdragers (Hans Groot) aan bod. Een gedeelde visie is dat het creëren van sociale veiligheid vraagt om een lange adem, je hier continu aandacht aan moet besteden op verschillende fronten en dat je elke vier jaar (met een nieuwe bestuurswissel) extra aandacht moet hebben voor het gewenste werkklimaat.

Badura stelt dat medewerkers zich vrij moeten voelen om tegenspraak te bieden. ‘Daar kun je in trainen.’ Groot vult aan: ‘Gezonde werkverhoudingen zijn belangrijk. Je moet als ambtenaar naar de directeur kunnen stappen, feedback kunnen geven. En de ontvangers moeten ermee om kunnen gaan.’ Verder is de rol van de burgemeester of manager belangrijk, zo blijkt in deze sessie: ‘fungeer je in deze functies als doorgeefluik of ga je voor je ambtenaren staan?’

Hoe maak je integriteitsvragen bespreekbaar?

Een veelbezochte sessie op De Dag van de Integriteit is de sessie ‘Do’s en don’ts rondom bespreekbaarheid van integriteitsschendingen’ van universitair docent Kim Loyens. In een interactieve workshop neemt ze de deelnemers mee in de zoektocht hoe je integriteitsvragen bespreekbaar kan maken. De deelnemers gaan hierover in groepen met elkaar in gesprek. En wat blijkt: zo eenvoudig is dat niet. De kunst is om te zorgen dat mensen meedoen aan het gesprek uit betrokkenheid, niet omdat het moet. Dat kan door kritische tegenspraak te organiseren, bijvoorbeeld via een workshop over onzinnige regels. Andere tips: organiseer lunchbijeenkomsten, benoem ambassadeurs en laat de vertrouwenspersoon een rondje maken langs de teams. En zorg er tot slot voor dat als iemand dan met een melding komt, dat er dan een actieve luisteraar is.

Hoe ga je om met ‘cancelcultuur’?

In het ‘Sociaal tribunaal: een debat over de huidige cancelcultuur’ gaan de deelnemers onder leiding van creatief adviseur Ileen Wichers met elkaar in gesprek over het fenomeen cancelcultuur. Hoe gaan we bijvoorbeeld om met de cancelcultuur zelf: kan iemand die gecanceld is hier nog van terugkomen? Duidelijk is dat we allemaal worstelen met dit thema.

Je moet je mening kunnen geven, maar tegelijkertijd kun je als medewerker bijvoorbeeld niet alles roepen op sociale media. Het debat gaat ook over de vraag hoe we omgaan met anonimiteit en het belang van hoor en wederhoor. Zo past melden met naam en toenaam bij een gezonde, weerbare organisatie. Niemand zal een melding anoniem doen bij een organisatie als diegene dat veilig kan doen. Maar dit is niet overal de realiteit. En ook in die organisaties moet een melding mogelijk zijn.

Boven alles staat de vraag hoe je zorgt dat je respectvol met elkaar omgaat. Het is daarbij belangrijk aan de voorkant te bespreken hoe we met elkaar omgaan en waar de grenzen liggen, juist om incidenten te voorkomen.

Klokkenluiders  en zorgen voor een goed meldproces

De Tweede Kamer is nog met de nieuwe Wet Bescherming Klokkenluiders bezig. In de tussentijd geven Kristien Verbraeken (Huis voor Klokkenluiders) en Jaap van Dis (adviseur Sociale Veiligheid en Integriteit bij het CAOP) de deelnemers in hun deelsessie tips voor een succesvol meldtraject.

Zorg om te beginnen voor een sociaal veilige werkomgeving, want er zijn al drempels genoeg om een misstand te melden. Richt het meldproces niet alleen in, maar maak ook bekend hoe het werkt. Herhaal de boodschap, want met één keer ben je er niet. Laat zien dat je meldingen serieus neemt en luister echt. En als er echt iets scheef zit, treedt dan daadkrachtig, snel en zichtbaar op. Trek, tot slot, lering uit de meldingen.

Lees ook de twee blogs van Jaap van Dis over dit onderwerp:

• Grensoverschrijdend gedrag: waarom ANNA de baas moet zijn
• Sociale veiligheid en de pandemie van het zwijgen

De meldingsbereidheid in de sportwereld neemt toe

Na de deelsessies is het woord in de plenaire zaal aan Miriam Reijnen, voormalig snowboardtalent en coördinator van het Centrum Veilige Sport Nederland (CVSN) van NOC*NSF. Zij maakt duidelijk dat grensoverschrijdend gedrag in de sport een heel breed spectrum beslaat: van matchfixing en dopinggebruik tot seksuele intimidatie en machtsmisbruik, waar zij zelf ook last van heeft gehad als topsporter.

Reijnen: ‘Wat dat betreft heeft sport twee gezichten. Aan de ene kant is er de sport zelf, met onze trots op onze Olympische prestaties. En aan de andere kant is er het grensoverschrijdend gedrag.’ Die twee komen bij elkaar in het CVSN, waar zij dit thema oppakt. Reijnen merkt dat het klimaat de laatste jaren is veranderd. ‘Het aantal dossiers groeit. De meldingsbereidheid neemt toe. En we kijken steeds vaker niet alleen naar wat er is gebeurd, maar ook naar wat de betrokkene heeft aangezet tot dat grensoverschrijdende gedrag.’

Wat zijn de opbrengsten van de Dag van de Integriteit?

Bij de afsluitende paneldiscussie staan naast sprekers Mariska Kret en Miriam Reijnen ook strategisch adviseur Han Busker van het CAOP en adviseur Erik van de Haar, werkzaam bij de regeringscommissaris grensoverschrijdend gedrag, op het podium. Onder voorzitterschap van Gerdi Verbeet maken ze de balans van de dag op en beantwoorden ze vragen uit de zaal.

Busker blikt nog even terug op de Nacht van de integriteit, waarbij gezagsdragers van decentrale overheden in Rotterdam met het thema aan de slag gingen. ‘Gisteravond is gezegd: kom als manager van dat podium af en benader mensen op een gelijkwaardig niveau.’ In het gesprek dat volgt, gaat Reijnen in op de vraag wat verder kan helpen als het gaat om grensoverschrijdend gedrag. Reijnen: ‘Wat helpt, is er open en transparant over zijn. En dat geldt voor alle betrokkenen. Ook als leidinggevende kun je af en toe zeggen: ‘Ik weet het even niet’. Ook dat is leiderschap tonen.’

Verbeet: ‘Je hoeft ook niet altijd een conclusie te verbinden aan een dilemma. Je mag ook vaststellen dat iets een dilemma is en erover in gesprek gaan.’ Van de Haar vult aan dat belangrijk is om elke melding serieus te nemen. ‘Nu komt het nog vaak voor dat slachtoffers niet serieus worden genomen. ‘Het was maar een geintje’, horen ze dan.’

Dag van de Integriteit 2023

Na afsluiting van deze intensieve en leerzame dag praten de deelnemers nog lang na tijdens de borrel. Ook de sessieleiders blikken daar terug. Zoals Kim Loyens, die veel interactiviteit in haar sessie had ingebouwd. Loyens: ‘Ik vond het heel leuk om op het eind te horen dat deelnemers zeiden: ‘De volgende stap is nog meer met elkaar in gesprek te gaan: over misstanden, over wat werkt en niet werkt en over dilemma’s.’ En dat lijkt ons een mooie opdracht voor alle betrokkenen op weg naar de volgende Dag van de Integriteit op 28 september 2023.