Dit is een blog van Fatou Tevette, adviseur integriteit en sociale veiligheid bij het CAOP. Fatou geeft op 16 november een interactieve training over de uitvoering van de nieuwe Wet bescherming klokkenluiders.

‘Het hangt ervan af’, zo begin ik vaak. Vervolgens geef ik een nadere uitleg en noem ik wat praktijkvoorbeelden. Er zijn namelijk wel wat indicaties te geven die duiden op een vermoeden van een misstand. Of daar sprake van is hangt vaak samen met de vraag of het maatschappelijk belang wordt geraakt. De wetgever heeft geprobeerd om ‘de handeling of nalatigheid waarbij het maatschappelijk belang in het geding is’ nader te verhelderen in de Wet bescherming klokkenluiders. Deze wet heeft dus enkele criteria en een verduidelijking opgeleverd.

De definitie in de Wet bescherming klokkenluiders

Ik deel eerst graag wat belangrijke achtergrondinformatie. De wet bepaalt dat sprake is van een ‘misstand’ in de volgende situaties:

1. een schending of een gevaar voor schending van het Unierecht, of
2. een handeling of nalatigheid waarbij het maatschappelijk belang in het geding is.

In het geval van de tweede situatie gaat het om:

1. een schending of een gevaar voor schending van een wettelijk voorschrift of van interne regels die een concrete verplichting inhouden en die op grond van een wettelijk voorschrift door een werkgever zijn vastgesteld, dan wel
2. een gevaar voor de volksgezondheid, voor de veiligheid van personen, voor de aantasting van het milieu of voor het goed functioneren van de openbare dienst of een onderneming als gevolg van een onbehoorlijke wijze van handelen of nalaten.

Verder vermeldt de wet ook dat het maatschappelijk belang in ieder geval in het geding is, als de handeling of nalatigheid niet alleen persoonlijke belangen raakt en er sprake is van ‘oftewel een patroon of structureel karakter dan wel de handeling of nalatigheid ernstig of omvangrijk is’.

Persoonlijk conflict versus maatschappelijk belang

Een handeling of nalatigheid die wordt gemeld moet dus uitstijgen boven een persoonlijk belang, een persoonlijk (arbeids)conflict of individuele kwesties tussen werkgever en een melder. Denk bij een persoonlijk (arbeids)conflict bijvoorbeeld aan een situatie waarin één van je collega’s het niet eens is met de feedback van de leidinggevende in een functioneringsgesprek. Of een situatie waarin er een conflict ontstaat met één medewerker die vindt dat zijn of haar promotie ten onrechte uitblijft.

Daarnaast is het niet de bedoeling dat elke minimale overtreding van een voorschrift valt onder het maatschappelijk belang. Bijvoorbeeld: twee collega’s die een keer iets vergeten en daarom in strijd met het rookverbod hun kantoorgebouw weer inlopen terwijl ze sigaretten roken. Zij handelen dan in strijd met een voorschrift. De wetgever heeft echter niet bedoeld om zo’n geval meteen als een vermoeden van een misstand aan te merken.

De omvang van het belang

Een eenmalig incident moet bovendien voldoende omvangrijk en ernstig zijn, wil het maatschappelijk belang worden geraakt. Deze wettelijke criteria zijn volgens de wetgever echter niet uitputtend bedoeld. Er is ruimte over om ook andere aspecten mee te wegen bij de beoordeling.

De wetgever gaat ervan uit dat bijvoorbeeld ook de volgende omstandigheden een rol kunnen spelen bij de beantwoording van de vraag of sprake is van een (vermoeden van een) misstand, omdat het maatschappelijk belang wordt geraakt:

• de hoeveelheid mensen en belangen die worden gediend met de melding;
• de aard van de belangen die in het geding zijn;
• de aard van de gemelde misstand;
• de functie/positie van degene over wie de melding gaat.

Als een directeur of bestuurder zich misdraagt, zijn er andere en vaak grotere belangen in het spel. Het raakt dan sneller meer mensen dan in een situatie waarin een stagiaire over de schreef gaat. In die eerste gevallen is sneller te denken aan een vermoeden van een misstand. Denk verder bijvoorbeeld aan situaties waarin wordt gehandeld in strijd met concrete veiligheidseisen binnen een organisatie, onregelmatigheden in het kader van inhuur, financiële onregelmatigheden of oneigenlijke bevoordeling van bepaalde leveranciers. Afgaand op de rechtspraak wordt er bijvoorbeeld geen potentieel maatschappelijk belang geraakt bij meldingen over de onmogelijkheid om overuren te boeken, het niet beschikbaar hebben van een laptop, of een mededeling door een direct leidinggevende aan een tijdelijke werknemer dat deze op zoek moet gaan naar een andere baan.

Wet versus praktijk

De juridische criteria nemen niet weg dat de praktijk weerbarstig blijft. Het is bijvoorbeeld niet altijd meteen duidelijk of een melding over een vermoedelijke integriteitsschendig of over vermeend grensoverschrijdend gedrag een vermoeden van een misstand oplevert. Er kan ook vrij veel tijd en onderzoek nodig zijn om voldoende te kunnen overzien hoeveel belangen worden gediend met een melding, welk soort belangen in het geding zijn, enzovoort.

Het CAOP adviseert dan ook om in bredere zin rechtsbescherming te bieden aan melders, ongeacht of het gaat om vermoedens van misstanden of andersoortige schendingen of incidenten. Een situatie wordt er namelijk niet beter op als achteraf blijkt dat een melder ten onrechte onvoldoende is beschermd. Ook op andere punten komt wat de wet voorschrijft niet per se overeen met wat de praktijk soms nodig heeft. De verplichting om een meldregeling te hebben voor vermoedens van misstanden geldt straks wettelijk voor organisaties met minimaal 50 werknemers. Recente voorbeelden uit de media, zoals de misstanden die zijn geconstateerd in de turnwereld en in de danswereld, laten zien dat de wet in dat kader onvoldoende bescherming biedt. Daarom is er recent door de staatssecretaris van BZK toegezegd om te onderzoeken hoe deze sporters en dansers onder de Wet bescherming klokkenluiders (of een andere passende voorziening) kunnen vallen. Kortom, er is in de praktijk regelmatig meer nodig dan het minimale dat de wet verplicht.

Jaarverslag Huis voor Klokkenluiders

Volgens het jaarverslag 2022 van het Huis voor Klokkenluiders gingen de ‘meest voorkomende misstandvermoedens’ waarover het Huis in 2022 adviseerde over sociale onveiligheid op de werkvloer, zoals een ‘angstcultuur’ en ‘grensoverschrijdend gedrag’. Deze onderwerpen zijn ook bij adviesverzoeken aan het CAOP vaak aan de orde. Het verbaast me daarom niet dat in een blog van het Huis voor Klokkenluiders van begin vorige maand is vermeld dat ‘integriteitsstukken die op het eerste gezicht niet direct onder de wettelijke definitie van een misstand vallen uiteindelijk kunnen leiden tot grotere gevolgen met maatschappelijke impact’. Dit kan ertoe leiden dat een angstcultuur een vermoeden van een misstand met maatschappelijk belang kan opleveren, aldus het Huis. Ik deel die inschatting. Tegelijk blijf ik zeggen: Het hangt ervan af. De feitelijke context doet ertoe.

Vraag advies!

In de komende jaren zullen we in de praktijk met elkaar en ook met behulp van toekomstige praktijkvoorbeelden, de rechtspraak en het Huis verder uitkristalliseren in welke gevallen er nou wel of niet sprake is van een vermoeden van een wettelijke misstand. Het is daarom belangrijk om (sleutel)actoren zoals vertrouwenspersonen, integriteitscoördinatoren, HR-adviseurs en dergelijke goed op te leiden in de omgang met en vooral duiding van meldingen. Vraag bij twijfel ook vooral om advies.

Meer weten over de uitvoering van de Wet bescherming klokkenluiders, de duiding van een misstand, of de vertaling van die wet naar de inrichting van je meldsysteem? Meld je dan aan voor de interactieve training op 16 november aanstaande bij het CAOP.