Onderaan dit artikel kun je de webinar in zijn geheel terugkijken.

Op het prinsjesdagdebat van 19 september waren veel geïnteresseerden afgekomen, waaronder CAOP’ers, hoogleraren, HR-functionarissen, bestuurders en beleidmakers. Er was een mooi programma opgesteld aan de hand van drie thema’s:

1. Het oplossen van vraagstukken op de arbeidsmarkt
2. Het bevorderen van gelijke kansen en gezondheid
3. Het innovatief vermogen van de samenleving

Het debat stond onder leiding van onderzoeksjournalist, auteur en presentator Frénk van der Linden. Direct vanaf de start van het debat was de boodschap al snel helder: politici en ambtenaren, ga naar buurten, scholen, dorpen, zorginstellingen en draag daar geen oplossing aan, maar betrek de betrokkenen bij de kiem van het probleem. Betrek de betrokkenen klinkt dubbelop, maar is dat niet. Beleid maken is te vaak eenrichtingsverkeer, onder het mom van ‘wij weten wat goed is voor de mensen’. Met de beste bedoelingen, maar ook met averechts effect.

Personele aardverschuiving Tweede Kamer is verfrissend en gevaarlijk

Hoogleraar bestuurskunde Caspar van den Berg bekleedt ook de CAOP-leerstoel Transities in de publieke sector en heeft zijn hoop én vrees gevestigd op de Tweede Kamerverkiezingen in november, zo vertelde hij in een vooraf opgenomen video (zie hieronder). Als je de peilingen mag geloven, worden de verhoudingen opgeschud, een personele aardverschuiving vindt in elk geval plaats: veel parlementariërs zwaaien af en met name onder de partijleiders wemelt het van de nieuwe gezichten. ‘Den Haag krijgt een heel ander gezicht’, vertelt Van den Berg. Dat kan verfrissend zijn voor de kwaliteit van het bestuur en de democratische rechtstaat. Maar het kan ook gevaarlijk zijn, omdat nu al veel mensen de rug hebben gekeerd naar de politiek en instituties wantrouwen, waardoor de campagne in aanloop naar de verkiezingen de polarisering verder in de hand kan werken.

Geen democratische vernieuwing maar bureaucratische vernieuwing

Zeger van der Wal bekleedt de Ien Dales leerstoel van het CAOP en De overheid als arbeidsorganisatie aan de Universiteit Leiden. Hij komt met een prikkelende oproep tijdens het prinsjesdagdebat: ‘Ik pleit voor een beleidsarme campagne en beleidsarme jaren.’ Niet de inhoud als prioriteit, maar de uitvoerbaarheid qua personele bezetting en financiële armslag. Er zijn genoeg goede besluiten, alleen schort het aan de uitvoering. Nog zo’n oneliner: ‘Richt je niet op democratische vernieuwing maar op bureaucratische vernieuwing om de noden van de burgers weg te nemen. Maak beloften werkbaar zodat ze werkelijkheid kunnen worden.’ Versimpeling van beleid en uitvoering, waarbij politici het eerlijke verhaal vertellen en dit uitvoeren.

Thema 1: Het oplossen van de vraagstukken op de arbeidsmarkt

Kees Verhoog en Jelle Baartmans brengen met adviesbureau Schinkelshoek & Verhoog de Haagse trends in kaart. Zij leiden het eerste thema ‘Het oplossen van de vraagstukken op de arbeidsmarkt’ in met inzicht in het personeelstekort, vooral in zorg, onderwijs, kinderopvang, horeca en techniek. Hoe vind je nieuwe doelgroepen om personeel te werven en hoe verleid je hen om voor je organisatie te komen werken? Te denken valt aan zij-instromers, statushouders, kennismigranten en flexwerkers. Een idee is om minder rigide te zijn met diploma’s en kwalificaties en te mikken op samenwerking en schaalvergroting. Essentieel is de kwaliteit van banen te verbeteren, om personeel aan te trekken en te behouden.

Interactie met de samenleving

Philip Geelkerken, inmiddels ex-directeur-bestuurder van het CAOP, stelt eerst en vooral dat dé oplossing niet bestaat. Meer verbinding tussen overheid en samenleving kan wel een belangrijk deel van de oplossing vormen. ‘Beleidsmakers zijn heel mooie mensen, maar ze moeten meer de wijken in en naar het platteland om hun kennis van en interactie met de samenleving te verbeteren.’ Ruud van der Aa, onderzoeker bij het CAOP, wil waken voor een karikatuur. ‘Er is best vaak contact van beleidsmakers met bijvoorbeeld leraren of zorgmedewerkers, maar dat wordt niet geborgd.’ De ervaringen en de feedback wegen nauwelijks mee in de besluitvorming, constateert hij. Het is zaak professionals meer ruimte te geven om hun werk in te richten en eigen accenten te leggen. ‘Dat komt ten goede aan de beleving van het werk, aan de tevredenheid en aan de uitstraling van het beroep.’

Meebeslissen draagt bij aan werkplezier

Johannes Kooistra is trainer en adviseur voor betekenisvolle medezeggenschap bij het CAOP en vertelt in video (zie ook hieronder) over ‘Zeggenschap net even anders, een initiatief van het CAOP en Kennisland. ‘We hebben de overtuiging dat meedenken en meebeslissen bijdraagt aan het werkplezier.’ In 2022 verwisselden 1,8 miljoen Nederlanders van baan, talrijke werkgevers moeten toezien hoe uitstekende krachten vertrekken. Ook hier geldt: betrek de betrokkenen en ervaringsdeskundigen erbij. Of, in de woorden van Kooistra: de ervaringsdeskundigen. ‘Die spelen opvallend genoeg geen rol in het arbeidsmarktbeleid, maar hebben er wel last van.’ Openstaande vacatures verhogen de werkdruk en zij zijn het die telkens nieuwe mensen moeten inwerken. Ze hebben er belang bij hun inzichten te delen met de beslissers om te komen tot bevredigende besluitvorming voor iedereen.

Verbinding faciliteren van politici tot buurtbewoners, van sociale partners tot plattenlandsbewoners

De dialoog aangaan, met een grotere rol voor de ervaringsdeskundige: het is inspirerend en werkt verbindend, vindt Geelkerken. ‘Zowel binnen een organisatie als in de samenleving: pak het aan.’ Van politici tot buurtbewoners, van sociale partners tot plattelandsbewoners: het is aan het nieuwe kabinet om de verbinding te faciliteren. Het draait om meepraten over het werk en de kwaliteit van het werk, zegt Van der Aa in een vooraf opgenomen video (zie hieronder), en met een dynamische blik kijken waarom de dingen zijn zoals ze zijn. ‘Leraren in Nederland besteden meer tijd aan lesgeven dan in het buitenland, terwijl de resultaten wat achterlopen. Is de lestijd dan wel effectief ingedeeld? Gaat er niet te veel tijd op aan administratie?’ Die kan deels bij docenten worden weggehaald.

Betekenisvol werk is essentieel

Het vergt onderzoek en experimenten om een positieve wending te geven aan het tekort aan personeel in het onderwijs, simpelweg kopiëren van voorbeeldlanden als Zweden en Finland werkt niet. Essentieel is dat werk betekenisvol is. Daarvoor kunnen we niet uitsluitend naar de overheid kijken, zegt Geelkerken. ‘Die kan niet alles, soms moeten we zelf harder lopen.’ Meewerken aan beleidsontwikkeling, voor en door de samenleving. ‘Het begint en eindigt met gemeenschapszin, delen met elkaar.’ Ook omdat de burger heel geëmancipeerd is en inspraak wenst bij de vormgeving van de eigen leefomgeving, vult Van der Aa aan.

Thema 2: Het bevorderen van gelijke kansen en gezondheid

Verhoog en Baartmans leiden ook het tweede thema ’Het bevorderen van gelijke kansen en gezondheid’ van het prinsjesdagdebat in. Te veel kinderen staan al bij de start van hun leven op achterstand. Ze groeien op in armoede, met alle nadelen voor hun lichamelijke en geestelijke gezondheid van dien. In arme buurten is minder ruimte om te bewegen en meer fastfood binnen handbereik. Kansengelijkheid en gezondheidspreventie zijn niet alleen voor de bewoners van arme wijken van belang, maar ook voor de samenleving als geheel. Het betekent minder aanspraak op de zorg, zodat de druk daar daalt. Ook bij participatie in een vroeg stadium van asielzoekers en statushouders zijn zowel zij als de samenleving gebaat, met liefst zo snel mogelijk taallessen.

Vooroordelen wegnemen bij de aanpak van kansenongelijkheid

Sardes-directeur Heleen Versteegen vindt het beleid en de aanpak van kansenongelijkheid fragmentarisch. Daardoor ontstaan er geen duurzame samenwerkingen die nodig zijn om het vraagstuk grondig aan te pakken. Daar komt bij dat het voor (veel) beleidsmakers moeilijk voor te stellen is wat het betekent als je opgroeit in een kansarme omgeving. Daarvoor is het belangrijk om uit je eigen bubbel te stappen. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor beleidsmakers. Opnieuw: betrek de betrokkenen, om te beginnen bij de kinderen zelf.

Wilfred Dijkstra, Netwerkadviseur onderwijs van Sardes: ‘Geef kinderen zelf het eigenaarschap van het proces, vraag wat zij willen.’ Er zijn steeds meer organisaties die samen optrekken in het betrekken van jongeren en ervaringsdeskundigen. Op het gebied van gezondheid hebben JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht) en Save the Children de handen ineen geslagen om jongeren structureel te betrekken bij beleid in gemeentes. Op armoedegebied is dit bijvoorbeeld de alliantie Kinderarmoede die een ervaringsdeskundige als vast projectlid heeft. Veranderingen vergen een lange adem en structureel beleid. Met de genoemde verhogingen van een aantal toeslagen in het regeerakkoord probeert de regering quick wins te creëren, alleen werk je hier niet aan het echte probleem, maar verzacht je slechts enigszins de situatie.

Meer geld om de problematiek aan te pakken is geen panacee, zegt Versteegen. ‘Vooroordelen wegnemen is even hard nodig.’ Want met kansengelijkheid koersen wij op een maatschappij waarin schoolsucces en je plek in de maatschappij zo min mogelijk samenhangt met gezinskenmerken zoals opleidingsniveau en sociaal-cultureel milieu.

Jongen van de straat: Milio van de Kamp

Tijdens het prinsjesdagdebat wordt een video van Milio van de Kamp getoond (zie hieronder). Hij is zo’n jongen uit een achterstandswijk. Hij kent de vooroordelen als geen ander en dat werkt twee kanten op. Nu is hij universitair docent sociale wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Mijn ouders noemen me de professor en op de universiteit voel ik me nog steeds de jongen van de straat.’ Armoede betekent een gebrek aan reputatie, macht en mogelijkheden, het houdt je fysiek, mentaal en maatschappelijk klein, weet hij uit ervaring. Zijn ouders raakten in zijn jeugd diep in de schulden en er was ook geweld in huis. ‘Schuld geeft 24/7 stress, alsof je voortdurend voor een examen staat.’

Armoedebestrijding behoeft langdurige samenwerking

Hoe breng je arm en rijk bij elkaar, of nog liever: door elkaar? We zijn geneigd het in onze eigen sociale groep te zoeken en degenen die daarbuiten vallen te ontlopen. Versteegen ontwaart wel een positieve tendens. ‘Jongeren ontmoeten elkaar veel meer, ze hebben diversere vrienden. De brede brugklas kan helpen om verschillen te overbruggen.’ Dijkstra vindt het teleurstellend dat het kabinet op Prinsjesdag met meer geld voor toeslagen strooit. ‘Voor armoedebestrijding heb je veel rigoureuzere maatregelen nodig. Dat lukt niet op korte termijn, dat vraagt om langdurige samenwerking. Niet van project naar project en subsidie naar subsidie.’ Versteegen valt hem bij: ‘Makkelijke maatregelen als een schoolontbijt zien er aaibaar uit, maar achterstanden in taal- en rekenvaardigheid los je niet in drie jaar op.’

Thema 3: Het innovatief vermogen van de samenleving

Ook het derde en laatste thema ‘Het innovatief vermogen van de samenleving’ van het prinsjesdagdebat wordt ingeleid door Verhoog en Baartmans: komt het nog wel goed met Nederland? De Raad voor het Openbaar Bestuur constateert een legitimiteitscrisis, waarbij de vraag rijst wie welk democratisch mandaat heeft. En de Sociaal-Economische Raad (SER) ziet bij burgerparticipatie te veel dezelfde gezichten, zodat meeontwikkelen van beleid is voorbehouden aan een kleine groep. Er komt wel beleid om de opvang van asielzoekers te spreiden over het land, maar niet over de gemeente met inspraak van de bewoners. Wel een goede ontwikkeling: de medewerker komt vanzelf meer macht toe nu personeel schaars is. Dat kan de organisatieparticipatie bevorderen en de kans bieden om verbeteringen op de werkvloer af te dwingen.

Cocreatie overheid en burger

Marieke van Doorninck is directeur van Kennisland, net als Sardes een partnerorganisatie van het CAOP. Zij hoorde de koning tijdens de Troonrede spreken over het maatschappelijk weefsel, maar vraagt zich hardop af of de overheid echt ruimte maakt. Want heeft de burger weinig vertrouwen in de overheid, omgekeerd heeft de overheid weinig vertrouwen in de burger. ‘Ze heeft een houding van: wij hebben alle belangen afgewogen en nu komen wij de oplossing brengen. Ze baseert zich op aannames, maar kan zich beter baseren op de kennis van onderop.’ Ga niet met de oplossing naar de buurt, maar klop er aan met het probleem. De mensen die het aan den lijve ondervinden kunnen hun bijdrage aan de oplossing leveren. Kijk meer naar burgerinitiatieven en schaal die niet op, maar verspreid ze wel. Cocreatie tussen overheid en burger kost tijd, erkent Van Doorninck. ‘Maar hoe meer je er aan de voorkant in stopt, hoe meer er aan de achterkant uit komt.’

Cocreatie met jongeren

Dave van Loon, adviseur overheid in transitie van Kennisland, stelt in een vooraf opgenomen video (zie hieronder) dat met name jongeren de dupe zijn van diverse crises, of het nu gaat om klimaatverandering, armoede, onveiligheid of woningnood. Reden voor Kennisland om samen met jongeren problemen aan te pakken. ‘Wie hebben hun ideeën, ervaringskennis en creativiteit heel hard nodig om tot oplossingen te komen.’ Het leidde onder meer tot het zeer geslaagde project Crimelabs, bedoeld om jeugdcriminaliteit tegen te gaan. Van Doorninck wil niets weten van de perceptie dat de jongeren van nu niet geëngageerd zijn en wijst op de klimaatprotesten. ‘Maar wordt er eigenlijk wel naar hen geluisterd en zo ja: wat wordt ermee gedaan?’ Daar schort het aan. Betrek de betrokkenen is iets wat zeker bij jongeren vaak achterwege blijft.

Slotwoord: Geen toezeggingen stapelen

Aan Zeger van der Wal het slotwoord van dit prinsjesdagdebat. Hij waarschuwt om niet te veel te beloven, ook niet in participatie. Managing expectations, noemt hij dat. ‘Je kunt geen bestaanszekerheid garanderen, dat valt onmogelijk via de grondwet af te dwingen.’ Wees dus bescheiden en beloof liever wat minder om meer te leveren in plaats van andersom. Dat geldt ook voor participatie, want zodra die uitdraait op een teleurstelling krijg je het als een boemerang terug in je gezicht. En wees eerlijk over wat haalbaar is en wat niet. De overheid is geen geluksmachine, haalt Van der Wal scheidend minister-president Rutte aan. ‘Ga geen toezeggingen stapelen, waardoor de ambtelijke machine het niet meer aankan.’

Bekijk hieronder de gehele webinar terug.