Zorg en onzekerheid zijn in onze veranderende wereld de nieuwe constanten geworden, ook in ons werk. Onzekerheid over hoe lang de situatie nog duurt en de weerslag die de crisis heeft op de continuïteit van de organisatie of de sector waarin we werken. Zorgen over de vraag of we nog wel de kwaliteit van ons werk kunnen leveren die we gewend zijn. Dit speelt bij zowel mensen met vaste en flexibele arbeidsrelaties als bij zzp’ers.

Cruciale beroepen

Op werkenden in een beroep met zware emotionele belasting, wordt nu een extra zware wissel getrokken. Twee jaar geleden, lang voor de coronacrisis, deed het CBS onderzoek naar de emotionele belasting bij specifieke beroepen. De tien beroepen met de zwaarste emotionele belasting staan nu allemaal op de lijst met cruciale beroepen. Psychologen, artsen, verpleegkundigen en maatschappelijk werkers zeggen van alle beroepen het vaakst dat ze hun baan emotioneel veeleisend vinden. Ook agenten, brandweerlieden en docenten noemen hun werk emotioneel zwaar.

Nieuwe dilemma’s en de behoefte aan leiderschap

Deze tijd maakt veel creativiteit los. Door de nood geboren ontstaan nieuwe inzichten en initiatieven die breed navolging verdienen. ‘Anders organiseren’ is op alle gebieden aan de orde. Dit vraagt om leiderschap. Ook krijgen we in ons werk te maken met nieuwe vraagstukken. Dilemma’s waarvan we ons tot voor kort niet konden voorstellen dat we daar ooit mee te maken zouden krijgen. Vaak gaat het om vraagstukken van ethische aard. Medisch personeel moet bijvoorbeeld kiezen welke behandelingen wel en niet kunnen doorgaan en welke patiënten voorrang krijgen in de acute zorg. Maar ook de keuze om werknemers wel of niet naar hun werkplek te laten komen, is vaak een ethisch dilemma. Hoe maak je een goede keuze tussen eigen en algemeen belang?

In deze situaties is het essentieel bij elkaar te rade te gaan. Bij directe collega’s, bij ‘lotgenoten’ in dezelfde functies in vergelijkbare organisaties, bij belangenbehartigers, vertrouwenspersonen en vooral ook bij leidinggevenden. Van leidinggevenden wordt zeker in deze tijd dus veel verwacht.

Ethisch leiderschap: meer dan een goede baas zijn

Op 25 februari 2020 organiseerde de Ien Dales Leerstoel samen met het CAOP een seminar over ethisch leiderschap, onder leiding van hoogleraar prof. Zeger van der Wal en in samenwerking met externe deskundigen. Tijdens het seminar stelden inleiders en deelnemers vast dat ethisch leiderschap niet alleen de verantwoordelijkheid van leidinggevenden is, maar ook van de medewerkers.

Ethisch leiderschap vertonen, zeker in lastige tijden, is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het vergt moed en lef van zowel leidinggevenden als medewerkers. Beide moeten open staan voor ethisch leiderschap en dat zelf ook lager in de organisatie vertonen. Alleen zo kan er sprake zijn van een breed gedragen ethisch klimaat in de organisatie.

Ethisch leiderschap gaat immers over veel meer dan een ‘goede baas’ of een ‘leuke leidinggevende’ zijn. Het gaat om specifieke gedragingen en acties, zoals integriteit en moreel handelen definiëren, er frequent over communiceren, actief voorbeeldgedrag laten zien, de discussie op gang brengen over bestaande normen en of die nog wel voldoen, en soms stevig – en direct – acteren en interveniëren wanneer normen en waarden met de voeten getreden worden.

Dit alles vraagt om een samenspel, een samenwerking tussen alle lagen in de organisatie, zodat een integere organisatie met ethisch bewustzijn ontstaat, waarin alle medewerkers ethisch leiderschap ook daadwerkelijk ervaren.

Samenspel in crisistijd

Wat de ethisch leider anders maakt dan ‘gewoon’ integer, is de managerrol vanuit de relatie met medewerkers. Dr. Leonie Heres zei tijdens het seminar op 25 februari: ‘Het gaat om voorbeeldgedrag en hoe je dat toont’. ‘Maar ook: ‘Signaleer dilemma’s vroegtijdig en bespreek risico’s op een open manier, zodat je samen tot de juiste handelwijze komt. Medewerkers moeten ervaren dat ze jou kunnen vertrouwen, maar ook dat ze zelf vertrouwd en met respect behandeld worden.’

Deze uitgangspunten zijn van groot belang in crisistijd, wanneer de ‘normale’ dagelijkse wisselwerking ineens minder vanzelfsprekend is en we op afstand van elkaar moeten werken. Bijvoorbeeld als je in een cruciaal beroep werkt waar de druk toch al hoog was, en waar nu dagelijks nieuwe dilemma’s ontstaan, terwijl de basis op orde moet blijven. Ook dan is het nodig om frequent en open met elkaar in gesprek te zijn, lastige situaties te bespreken en tot een gezamenlijk afwegingskader te komen. Meer dan ooit hebben werkenden nu elkaar nodig en de steun van hun leidinggevenden. Juist nu er complexe keuzes moeten worden gemaakt in onzekere tijden, komt het aan op samenspel.

Zeger van der Wal, formuleert het in zijn recente long read ‘Overheidsmanagers in crisistijd’(gepubliceerd op 24 maart 2020 in Platform Overheid) als volgt: ‘Juist in de huidige, haast onwerkelijke omstandigheden is het van groot belang dat ‘gewone’ processen zo veel mogelijk door blijven draaien’.

Ook relevant na corona

De huidige coronaperiode zal historische betekenis krijgen. Het wordt een waterscheiding: we zullen later spreken over de tijd ‘voor’ en de tijd ‘na’ corona.

De constante in onze veranderende wereld is onze betrokkenheid bij en inzet voor de publieke sector, voor de waarden waar die voor staat en voor de kwaliteit van de diensten waar wij ons voor inzetten. Met open oog voor nieuwe vraagstukken en dilemma’s. Met oog voor de kansen maar ook voor de risico’s die we nu misschien nog niet kennen. Samenspel van iedereen in de frontlinie én daarachter zal het verschil maken.

Loes Hodemaekers, senior adviseur CAOP/Leerstoelen

Meer hierover weten?

• In september organiseert het CAOP de masterclass ‘Ethisch leiderschap’.