Debat Betekenisvol werk: hoe stellen we de professional centraal?

Technologie, globalisering, verstedelijking, klimaatverandering, demografische ontwikkelingen. Dit soort wereldwijde megatrends beïnvloeden het werk in de samenleving en de betekenis ervan, zegt Zeger van der Wal in zijn inleiding. Banen verdwijnen, nieuwe ontstaan. De bijzonder hoogleraar aan de Ien Dales Leerstoel van het CAOP en de Universiteit Leiden zoomt in op de ‘generationele dynamiek’ in organisaties, waar oudere werknemers steeds langer moeten doorwerken en jongeren instromen die heel anders denken over werk, werkinhoud, loopbaan en baanzekerheid.

‘Voor hen staat niet een hoog salaris bovenaan, maar: investeert de werkgever in mij, kan ik interessante klussen doen, krijg ik verantwoordelijkheid, heb ik ontwikkelmogelijkheden?’ In organisaties waar generaties goed samenwerken en wederzijds van elkaar leren, voelt iedereen zich gemotiveerder en groeit de ‘job satisfaction’, toont onderzoek aan. De manier van leidinggeven is belangrijk om het gevoel van betekenisvol werk bij de medewerkers te stimuleren.

Publiek leiderschap

Goed leidinggeven kan alleen als mensen ook geleid willen worden. Dat stelt Koen Becking, voorzitter van het college van bestuur van Tilburg University en gespecialiseerd in arbeidsverhoudingen bij de overheid. Een goede leider is de juiste persoon op het juiste moment op de juiste plek. Die zet de toon, bepaalt de agenda en werksfeer, zorgt voor de goede medewerkers.

Bij publiek leiderschap speelt ook de politieke context een rol. De uitdagingen van de publieke manager zijn groot, zegt Becking, aanhakend bij de trends van Van der Wal. De manager moet transparanter handelen dan vroeger, vaker uitleggen waarom hij iets wel of niet heeft gedaan, door de (sociale) media komen zaken sneller naar buiten, er zijn meer stakeholders die zich overal mee bemoeien, meer regels, codes van goed bestuur, van integriteit. ‘Maar de publieke sector blijft interessant, omdat het over ‘wicked problems’ gaat: problemen met veel oorzaken, die je moeilijk kunt beschrijven en waarop geen goed antwoord bestaat. Bijvoorbeeld nucleaire energie, armoede, het vluchtelingenvraagstuk.’

Steentje bijdragen

In een video geven drie CAOP-medewerkers hun mening over betekenisvol werk. ‘Ik wil graag een steentje bijdragen aan de maatschappij. Dat doe ik door mijn collega’s te laten weten dat je met een datagedreven website nog beter je doel bereikt’, zegt contentstrateeg Felice Bok. Noraima Kirindongo, secretaresse van SBCM, heeft dezelfde drijfveer. Welk leiderschap helpt daarbij? ‘Voor mij is van belang dat ik waardering krijg voor mijn inzet en ruimte om te kunnen doen waar ik goed in ben. Als een leidinggevende dat faciliteert maar de regie bij mij laat, ben ik op mijn best.’

Adviseur Hans Groot is blij als hij een adviesvrager zichtbaar van dienst heeft kunnen zijn. Vanuit de zaal licht hij toe: ‘Ik adviseer vooral burgemeesters over mogelijke integriteitskwesties die vaak van doen hebben met wethouders en raadsleden. Ze zijn min of meer in nood, hebben er weinig ervaring mee. Als ik ze uit valkuilen kan houden en op een bruikbaar pad weet te krijgen, maak ik een groot verschil. Dat is betekenisvol werk.’

Vertrouwen en ruimte geven

Ook enkele professionals die zijn geïnterviewd voor de CAOP-publicatie ’17 verhalen over betekenisvol werk’ zijn aanwezig. Zoals Eric Veldman, afgestudeerd historicus die bij een bank werkte. Dat gaf hem geen voldoening. Hij ging terug de collegebanken in, haalde zijn bevoegdheid en werd docent geschiedenis op een middelbare school. Inmiddels is hij daar schoolleider. ‘Ik heb nu daadwerkelijk het idee dat ik invloed kan uitoefenen op het leven van jonge mensen. Hen kan helpen met ontwikkelen, zich bewust worden van hun kwaliteiten, leren keuzes te maken. Dat vind ik een groot goed.

Hoe ik anderen in staat stel betekenisvol werk te beleven? Ik denk dat in het onderwijs goede professionals werken. Het beste wat ik kan doen is ze vertrouwen geven. En omgevingsfactoren, zoals Onderwijsinspectie, schoolbesturen en ouders, zoveel mogelijk uitschakelen. Docenten moeten zich vooral bezighouden met hun vak, de interactie met kinderen. Want dat geeft ze energie. Daar wil ik veel ruimte voor geven.’

Uitkomsten onderzoek betekenisvol werk

Ruud van der Aa, hoofd kennis en onderzoek bij het CAOP, presenteert de uitkomsten van een enquête onder 1026 medewerkers in de publieke sectoren zorg en welzijn, onderwijs, veiligheid (politie en defensie) en openbaar bestuur. Van de ondervraagden vindt 92 procent het belangrijk om betekenisvol werk te hebben, terwijl 90 procent zijn of haar werk ook als betekenisvol beschouwt. Vrouwen hechten hier meer belang aan dan mannen. ‘Dat komt deels omdat zij in ons onderzoek werken in zorg en onderwijs. Een directe relatie hebben met patiënten en leerlingen draagt bij aan betekenisvol werk.’ Nieuwe medewerkers en oudgedienden ervaren hun werk het vaakst als betekenisvol.

De verschillen tussen sectoren zijn klein. In het onderwijs vinden medewerkers vaker dat ze een eigen stempel op het werk kunnen drukken, in de zorg dat ze het verschil voor een ander kunnen maken en bij politie en defensie dat ze een hoger doel dienen. Andere conclusies: medewerkers die hun werk betekenisvol vinden zijn vaker tevreden met, trots op en betrokken bij hun werk. Ze krijgen meer positieve feedback en zijn eerder bereid mee te gaan in veranderingen. Wel ervaren zij een hogere werkdruk.

Werkdruk in het onderwijs

De discussie gaat eerst over het onderwijs. Leraren vinden ervaringsdeskundigheid en van elkaar leren belangrijk, maar ook dat ze gehoord en gezien worden. Dat wordt te weinig systematisch opgepakt, meent iemand. ‘Rooster wekelijks een uur in om te kijken: wat heb je gedaan, zijn we bij elkaar geweest, waar ben je tevreden over, wat moeten we aanpakken? Dat zou meer in de processen opgenomen mogen worden.’ Een ander constateert dat betekenisvol werk wordt belemmerd door werkstress en te weinig loopbaanperspectief.

Schoolleider Veldman weerspreekt dat de werkdruk in het onderwijs hoger zou zijn dan in andere sectoren. ‘Dat praten we onszelf aan, daarmee jaag je potentiële leerkrachten weg.’ Groter struikelblok vindt hij de urennorm: in Nederland moeten leerlingen gemiddeld 25 uur per week naar school, in omringende landen twintig. ‘Daar hebben docenten dus meer uren voor ontwikkeling, en dat is exact wat ze hier aangeven: ik heb tijd tekort. Daar zit de pijn, maak die minder!’

Excellente zorg

In de zorg wordt vanuit het programma ‘Excellente zorg’ van beroepsvereniging V&VN gekeken naar kenmerken en randvoorwaarden die verpleegkundigen nodig hebben om goed te kunnen werken, vertelt een betrokkene. Het gaat om factoren die met elkaar samenhangen, zoals opleidingsmogelijkheden, autonomie, zeggenschap, de relatie met artsen. V&VN verspreidt het gedachtegoed, maar legt ook zorginstellingen langs de meetlat en adviseert hen over verbeteringen. ‘Is dat geen procesdenken, waarbij de kern van betekenisvol werken − zorgen voor de patiënt − verloren gaat?’, luidt een vraag. ‘Integendeel, het draagt eraan bij.’

Openbaar bestuur

In de publieke sector zorgt de politiek voor een dynamiek die in onderwijs en zorg minder aanwezig is, stelt iemand. Een nieuw kabinet en ander beleid: een goede ambtenaar moet daarmee kunnen omgaan, maar lastig en frustrerend is het soms wel. ‘Verschrikkelijk als je twee jaar keihard hebt gewerkt en het blijkt voor niets geweest.’ ‘Er is verschil tussen een koerswijziging door een nieuwe regering of moeten meewerken aan iets dat tegen publieke waarden ingaat, bijvoorbeeld door een bezuiniging. Dát ontregelt met name mensen’, meent een ander. Hetzelfde geldt voor integriteitsvraagstukken. Een leidinggevende concludeert niettemin: ‘Met betekenisvol werk zit het bij het openbaar bestuur denk ik wel goed. De ambtelijke loyaliteit is heel hoog, ook na wisselende besluitvorming.’