De boekpresentatie was onder toeziend oog van bekende gasten, zoals oud-secretarissen-generaal Paul Huijts, Rein Jan Hoekstra en Wim Kuijken. Ook demissionair minister-president Mark Rutte en zittende secretaris-generaal van AZ Gert-Jan Buitendijk woonden de presentatie bij en ontvingen het eerste exemplaar van het boek.

Marjolijn Olde Monnikhof, directeur-bestuurder van de stichting CAOP, opende de presentatie. Ze omschreef het belang van vakmanschap en hoe het boek dit beschrijft voor de rol van secretaris-generaal van AZ: ‘Het boek van Roel geeft een inkijkje in wat ambtelijk vakmanschap betekent in inhoud voor de secretaris-generaal van AZ. Het biedt een prachtig overzicht van de verschillende rollen die bij de functie horen, en dat zijn er nogal wat: manager, adviseur, assistent, vertrouweling, boegbeeld van de rijksdienst, beleid coördinator, crisismanager en meer.’

Maar volgens Olde Monnikhof schetst het boek ook een goed beeld van het ambtelijk leiderschap dat de functie vraagt. Zo vertelde ze: ‘Die inkijkjes zijn schaars, maar van groot belang. Omdat ze aan de ene kant helpen te sturen op het vakmanschap dat nodig is in de toekomst, en aan de andere kant bijdragen aan het verkrijgen en behouden van legitimiteit van het ambtelijk apparaat.’

Onbekend maakt onbemind

Olde Monnikhof droeg het woord over aan hoogleraar Zeger van der Wal, die sinds 2016 de Ien Dales leerstoel van het CAOP bekleedt. Van der Wal heeft een passie voor ambtelijk leiderschap en laat geen gelegenheid voorbijgaan om het belang van ambtelijk leiderschap te benadrukken. Zo vertelde hij: ‘Het is goed leiderschap dat in de regel grotendeels achter de schermen plaatsvindt. Onzichtbaar voor het grote publiek en onbekend maakt helaas soms ook onbemind. Topambtelijke memoires zijn een grote zeldzaamheid in ons land, zeker in vergelijking met bijvoorbeeld de VS en het Verenigd Koninkrijk. En ook daarom is een boek zoals dit belangrijk.’

De macht achter de macht

Na mooie woorden van Olde Monnikhof en Van der Wal, nam Bekker het woord. Volgens Bekker is er te veel literatuur over leiders en machthebbers, maar te weinig over de mensen daarachter: ‘Leiders bepalen hoe dingen gaan en wijzen de weg, maar er is weinig bekend over adviseurs en assistenten van de leider. Zij hebben er zelf ook geen belang bij dat hun bestaan bekend wordt; een deel van hun macht is dat niemand hen kent. En de leider zelf is vaak ook niet degene die als eerste zal wijzen op z’n adviseurs. Vaak wil hij graag de illusie wekken dat hij het allemaal zelf kan en weinig steun nodig heeft. Maar dat is niet zo. Dat weten we allemaal en dat heeft mij heel erg geïnteresseerd. Hoe is de macht achter de macht georganiseerd? In dat licht raad ik iedereen ook aan het boek ‘The King’s Whisperers’ te lezen, van auteur Kerwin Swint. Het boek was een van mijn inspiratiebronnen.’

Opbouw van ‘De hoogste ambtenaar’

‘Wanneer je kijkt naar macht in het openbaar bestuur, kom je al snel terecht bij de minister-president’, vertelde Bekker. ‘Die rol van de minister-president heeft zich de afgelopen decennia sterk ontwikkeld van bijna non-existent, via primus inter pares, tot inmiddels de voorman die nationaal en internationaal het gezicht is van het kabinet. In het boek staat centraal: hoe zit de ambtelijke ondersteuning van de minister-president in elkaar en wat is de rol van zijn hoogste ambtenaar; de secretaris-generaal van AZ?’.

Aanbevelingen voor de toekomst

In het laatste hoofdstuk van het boek licht Bekker toe wat er beter kan of wat er zou moeten veranderen. Volgens hem was dat niet zo makkelijk om te bepalen, omdat iedereen heel positief is over hoe het gaat. ‘Alle premiers die ik gesproken heb, en dat zijn er vrij veel, zijn eigenlijk allemaal heel tevreden. Nu kan dat een mooi voorbeeld zijn van het Stockholmsyndroom, maar gewerkt hebbende in de Rijksdienst weet ik dat ook binnen de rijksdienst de waardering voor het ministerie van AZ groot is. Mensen vonden het eigenlijk wel fijn dat het ministerie niet al te stevig was, niet al te groot.’

Bekker geeft aan dat dit ook is waar zijn aanbevelingen zich op richten. In zijn boek zegt hij dan ook: ‘Het feit dat een bepaalde opzet zo lang is gewaardeerd, is een duidelijk signaal dat die in beginsel goed werkt en goed past bij wat we van Nederland verwachten van de minister-president’. Toch heeft Bekker een aantal kanttekeningen; niet om het helemaal anders aan te pakken, maar omdat het met alle veranderingen die er geweest zijn niet aannemelijk is dat het werk nog steeds op dezelfde manier kan worden gedaan. Hij noemt de volgende punten:

1. Gelet op het toenemende belang van de functie van de minister-president in binnen- en buitenland, zou hij het aanbevelen om het ministerie van AZ iets sterker te maken en meer body te geven. Hij raadt aan het ministerie wat eerder in de beleidsontwikkeling een rol te geven en een zwaardere rol te geven aan de voortgangsbewaking en het oppikken van early warning signals bij de uitvoering van beleid.
2. Het tempo van de roulatie onder raadsadviseurs bij AZ zou naar beneden mogen in sommige gevallen. ‘Het kan ook voordelen hebben om iemand te hebben die alle precedenten nog goed voor ogen heeft,’ zo staat in zijn boek te lezen.
3. Meer aandacht voor de lange termijn: ‘Langetermijnbeleid lijkt een luxe waar we anno 2023 geen tijd voor hebben. Er moet aandacht komen voor het bij elkaar brengen en houden van kennis en strategie met concrete aanknopingspunten, ten behoeve van een samenhangend beleid op een termijn van 10 tot 20 jaar.’
4. Breng de Algemene Bestuursdienst over naar de minister-president, net zoals de Rijksvoorlichtingsdienst daar zit, ten behoeve van de eenheid van het beleid.
5. Maak de secretaris-generaal van AZ, net zoals in de meeste andere beschaafde landen, hoofd van de ambtelijke rijksdienst en tevens secretaris van de ministerraad, en pas ook zijn salaris aan.

Bekijk ook de bijlage De hoogste ambtenaar in het buitenland waarin Bekker beschrijft hoe de hoogste ambtenaar in het buitenland is georganiseerd.

Overhandiging boek aan demissionair minister-president en secretaris-generaal van AZ

Na een mooi inkijkje van Bekker in wat het boek te bieden heeft, was het tijd om het boek te overhandigen aan demissionair minister-president Mark Rutte en zittende secretaris-generaal Gert-Jan Buitendijk. Bekker heeft ook hen geraadpleegd en gesproken tijdens het schrijven van zijn boek. Rutte bedankte Bekker voor het schrijven van het boek en benadrukte het belang van het bespreken van dit onderwerp. ‘Dit is het tweede boek waarin je mensen meeneemt en heel open en ruimhartig een blik achter de schermen van de Haagse besluitvorming geeft. Je laat daarmee zien, en dat vind ik heel mooi, dat achter al die ministers en staatssecretarissen een leger staat aan professionele mensen die ervoor zorgen dat de machine doorgaat, wat er ook gebeurt. Je laat hierbij ook zien, en ik vind het belangrijk dat dit zichtbaar wordt, dat mensen heel hard werken, integer zijn en dat ze gedreven worden door uiteindelijk maar één belang: het algemeen belang. En dat maakt Nederland ook zo bijzonder, dat we geen groot politiek kabinet hebben tussen de minister en de hoogste ambtenaar.’

Het vertrouwen in de overheid

‘Dat is een belangrijke boodschap en juist ook in deze tijd’, gaat Rutte verder. ‘Er speelt heel veel rondom vertrouwen in de overheid en ik hoop dat, wanneer mensen dit boek lezen, ze denken: ‘Er zullen altijd dingen beter kunnen en fouten maken gebeurt overal, maar wij doen het eigenlijk wel heel netjes in Nederland.’ Daarom is het in deze tijd ook een heel belangrijk boek, de timing is eigenlijk perfect. Gert-Jan Buitendijk, de huidige secretaris-generaal van AZ, is voor iedereen maximaal benaderbaar en toegankelijk. Hij wordt zeer gewaardeerd binnen het ministerie, van de portier tot de op een na hoogste ambtenaar.’ Maar volgens Rutte hebben alle secretarissen-generaal één ding gemeen: zij vervulden allemaal dezelfde onmisbare rol voor hun minister-president. ‘En dat is van onschatbare waarde voor het ambt dat ik al zo’n tijd mag hebben’.

Rutte’s visie op aanbevelingen

Rutte was het niet helemaal eens met alle aanbevelingen van Bekker. Zo denkt hij dat een groter ministerie van AZ en meer formele macht voor de secretaris-generaal juist zal zorgen voor meer weerstand. Zo zegt hij: ‘In Nederland coalitieland leidt elke stap in de richting van meer formele macht direct tot een tegenreactie. Met andere woorden: meer formele macht leidt in de meeste gevallen tot meer weerstand, meer hakken in het zand en een grotere kans op politieke en ambtelijke stammenstrijd.’ Toch erkent hij dat zijn ervaring is dat, wanneer Roel Bekker als professor zo’n conclusie trekt, hij toch vaak zijn zin krijgt.

Rutte eindigt met zijn geloof in het succes van het boek. ‘Ik denk dat dit boek in Den Haag gelezen gaat worden door heel veel mensen, maar ook daarbuiten. Omdat het precies twee dingen laat zien: het staatsbestel en de rol van de secretaris-generaal van AZ daarin, maar ook de mensen die de functie uitoefenen. En daarmee laat het zien dat wat we hier in Den Haag allemaal doen, zowel politiek als ambtelijk, mensenwerk is en dat iedereen zijn eigen unieke kwaliteiten meeneemt.’

Meer informatie over het boek ‘De hoogste ambtenaar’

Wil jij graag meer weten over het ambt van secretaris-generaal van het ministerie van AZ en het boek ‘De hoogste ambtenaar’ graag kopen?