Hoe je persoonsgericht onderzoek naar integriteitsschendingen goed uitvoert: de uitdagingen

• Lees ook het tweede deel van de tweeluik: Hoe je persoonsgericht onderzoek naar integriteitsschendingen goed uitvoert: aandachtspunten en afwegingen.

Als je de berichten in de media leest, ontstaat snel het beeld dat geen enkel persoonsgericht onderzoek deugt. Sommige auteurs beweren ook dat dit het geval is. Bij nadere beschouwing van de berichtgeving is dat maar zeer de vraag. Wat weten we als krantenlezer eigenlijk over die onderzoeken? Hebben we alle informatie die nodig is om ons er een volledig beeld van te vormen?

Niet zelden blijkt in het artikel dat een van de betrokkenen het niet eens is met de opzet of de uitkomst van het onderzoek. Het mobiliseren van de pers kan dan helpen om het eigen standpunt te benadrukken – iets dat overigens niet nieuw is, bij geruchtmakende strafprocessen gebeurt dit al langer. De partij die de pers mobiliseert, schetst daarbij een beeld waar de onderzoeker of de opdrachtgever inhoudelijk moeilijk op kan reageren. Onder meer omdat het onderzoek vertrouwelijk is en raakt aan de privacy van de persoon die onderzocht wordt. Het is dan vaak niet mogelijk om in te gaan op de voor het publieke onbekende belangen die mogelijk een rol spelen en op de afweging van die belangen bij de uitvoering van het onderzoek.

Veel onderzoeken blijven onbetwist

Opvallend is ook dat heel veel onderzoeken nooit betwist worden en überhaupt niet in de krant komen. Dat is een andere aanwijzing om de stelling te betwijfelen dat persoonsgerichte onderzoeken per definitie niet goed worden uitgevoerd. Voorbeelden van deze onbetwiste onderzoeken zien we bij overheidsorganisaties als het UWV, Openbaar Ministerie en het ministerie van Financiën. Dit zijn organisaties met eigen interne onderzoeksbureaus die vaak vele tientallen onderzoeken per jaar uitvoeren en waarover we niet veel kwaads horen of lezen. Maar ook in het openbaar bestuur en bij andere organisaties worden onderzoeken gedaan waarover we meestal weinig meer horen dan dat het onderzoek is uitgevoerd.

Beeld van de eisen voor goed onderzoek

In dit tweeluik ga ik in op de praktijk van persoonsgericht onderzoek. Wat zijn bij de uitvoering daarvan bekende valkuilen? Wat zijn de principes voor een goed onderzoek, welke afwegingen moet je maken en wat draagt bij aan de zorgvuldigheid ervan? Maar ook wat moet je doen om te voorkomen dat op voorhand al duidelijk is dat het onderzoek door betrokken betwist gaat worden? Zo ontstaat een beeld van de eisen die aan een goed onderzoek gesteld moeten worden. Dit blijft een beeld op hoofdlijnen. Om hier een volledig beeld van een goed onderzoek te schetsen is de praktijk van persoonsgericht onderzoek simpelweg te complex.

Uitdagingen bij onderzoek

Hoewel het beeld dat veel persoonsgerichte onderzoeken niet goed worden uitgevoerd dus bijgesteld moet worden, valt niet te ontkennen dat er ook onderzoeken fout lopen. Op voorhand zijn er bij dit type onderzoek een aantal uitdagingen voor de onderzoeker.

Allereerst moet de onderzoeker goed kijken naar de context waarin de vermeende integriteitsschending zich heeft afgespeeld. Gedrag dat nu als integriteitsschending wordt gezien, is dat niet altijd in de context van tijd en plaats waarin het zich heeft voorgedaan. Toen ik jong was, woonde ik niet al te ver van de burgemeester. Regelmatig werden rond de Kerstdagen dozen wijn en kerstpakketten afgeleverd bij zijn huis. Wij als buurtgenoten zagen dat, het gebeurde openlijk. We vonden er misschien wat van, maar er werd geen punt van gemaakt. Tegenwoordig zal geen burgemeester meer een pakket aannemen dat ongevraagd bij zijn huis wordt afgeleverd. Anders gezegd: wat nu wordt veroordeeld, was in het verleden misschien heel gewoon. Het is dan te makkelijk om de normen die toen erkend werden terzijde te schuiven en te toetsen aan wat nu als norm wordt gezien. Maar ook kan de bril van nu een vertekend beeld geven van de situatie van toen. Zo is de positie en rol van de burgemeester in de jaren tachtig een heel andere dan die van de burgemeester nu. In de beoordeling van de feiten moet je daar als onderzoeker oog voor hebben.

Welke normen zijn overschreden?

Bij de beoordeling of sprake is van een integriteitsschending, is het ook belangrijk dat de onderzoeker bepaalt welke normen zijn overschreden. Bijvoorbeeld morele, professionele, bestuurlijke, politieke, wetenschappelijke, strafrechtelijke of organisatienormen. Deze verschillende normenkaders bepalen welke gevolgen een integriteitsschending kan hebben. Een strafrechtelijke overtreding kan leiden tot vervolging en een strafblad. Het overtreden van een politieke norm kan leiden tot een motie van wantrouwen en het overtreden van een professionele norm kan leiden tot een tuchtzaak. Bij een persoonsgericht onderzoek moeten opdrachtgever en onderzoeker erop letten dat deze verschillende normenkaders niet op één hoop worden gegooid, maar worden onderscheiden. Ook moeten ze kunnen verantwoorden welk normenkader wordt gebruikt bij de toetsing van de feiten. Een normenkader dat bovendien geldend moet zijn op het moment waarop de vermeende schending heeft plaats gevonden.

Conflict onderscheiden van integriteitskwestie

Een derde uitdaging gaat over de drijfveren achter een integriteitsmelding. In de ideale wereld is zo’n melding bedoeld om recht te zetten wat verkeerd is gegaan. Het resultaat is dat de organisatie beter gaat functioneren en het geschonden vertrouwen wordt hersteld. In de werkelijkheid is er bij veel integriteitsmeldingen ook sprake van een conflict. Vaak is het een langslepend (arbeids-)conflict. Het is voor de onderzoeker de kunst dit conflict te onderscheiden van de integriteitskwestie. De opdrachtgever op zijn beurt moet voorkomen dat de onderzochte kwestie en het op de achtergrond meespelende conflict met elkaar vermengd raken en daarmee het eindoordeel over de kwestie beïnvloeden.

Weinig kaders voor persoonsgericht onderzoek, wel principes

Problematisch is dat voor persoonsgericht onderzoek weinig tot geen wettelijke kaders bestaan. Volgens sommigen moet een persoonsgericht onderzoek voldoen aan de regels van het strafprocesrecht. Daar valt tegenin te brengen dat de bevoegdheden van politie en Openbaar Ministerie bij vervolging van een misdrijf veel verder strekken dan de bevoegdheden die een onderzoeker heeft bij een persoonsgericht onderzoek. Een strafrechtelijk onderzoek is van wezenlijk andere aard en kent andere uitdagingen en doelen dan een persoonsgericht onderzoek. Het is dus niet zo vanzelfsprekend als het lijkt om de regels van het strafprocesrecht op persoonsgericht onderzoek toe te passen.

Het CAOP verricht zelf geen persoonsgericht onderzoek naar aanleiding van vermeende integriteitsschendingen. Wel zijn we in allerlei rollen betrokken bij dit type onderzoeken. Zo adviseren we vanuit het Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers burgemeesters, dijkgraven en commissarissen van de Koning bij hun besluitvorming over vermeende integriteitsschendingen die worden gemeld over volksvertegenwoordigers of bestuurders. Ook adviseren en ondersteunen we onafhankelijke commissies en meldpunten op het terrein van integriteit en sociale veiligheid. Vanuit deze betrokkenheid bij persoonsgerichte onderzoeken is veel expertise opgebouwd over het ‘hoe en waarom’ van onderzoeken. Hoewel gedeelde en eenduidige kaders voor het uitvoeren van persoonsgericht onderzoek ontbreken, kunnen op basis van literatuur, onderzoeksprotocollen en onderzoeksstandaarden een aantal principes worden geformuleerd waaraan goed persoonsgericht onderzoek zou moeten voldoen.

Vijf principes uit de Nederlandse en Europese gedragscode

De principes waaraan persoonsgerichte onderzoeken moeten voldoen, worden in de praktijk vaak ontleend aan de Nederlands Gedragscode voor Wetenschappelijke Integriteit zoals in 2018 door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen geformuleerd. Ook wordt hiervoor gekeken naar zijn Europese tegenhanger, de European Code of Conduct for Research Integrity. Hoewel deze gedragscodes zijn geschreven voor het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, geven zij vijf principes waaraan elk type onderzoek zou moeten voldoen. Of het nu gaat om theoretisch onderzoek of praktijkgericht onderzoek, en dus ook om persoonsgericht onderzoek. Deze principes en hun uitwerking zijn (KNAW, 2018):

1. Eerlijkheid houdt onder andere in dat men geen ongefundeerde claims doet, dat men over het onderzoeksproces correct rapporteert, dat men data of bronnen niet verzint of vervalst, dat men alternatieve visies en tegenargumenten serieus neemt, dat men open is over onzekerheidsmarges, en dat men resultaten niet gunstiger dan wel ongunstiger voorstelt dan ze zijn.Voor persoonsgericht onderzoek betekent eerlijkheid bijvoorbeeld dat feiten die door de onderzoeker worden vastgesteld, door anderen kunnen worden geverifieerd en gefalsifieerd. Eerlijkheid betekent ook dat de onderzoeker daadwerkelijk open staat voor een alternatieve verklaring van het gebeurde.
2. Zorgvuldigheid houdt onder andere in dat men wetenschappelijke methoden gebruikt en optimale precisie betracht bij het ontwerp, de uitvoering, verslaglegging en disseminatie van het onderzoek.Vertaald naar persoonsgericht onderzoek betekent zorgvuldigheid dat hoor en wederhoor wordt toegepast en dat er discreet wordt omgegaan met verkregen informatie die vertrouwelijk wordt gedeeld. Het betekent ook dat goed wordt afgewogen wat een passende methode van onderzoek is en dat de onderzoeker beschikt over de deskundigheid die voor de toepassing van die methode nodig is.
3. Transparantie houdt onder andere in dat het voor anderen helder is op welke data men zich heeft gebaseerd, hoe deze zijn verkregen, welke resultaten men heeft bereikt en langs welke weg, en wat de rol van externe belanghebbenden is geweest.Bij persoonsgericht onderzoek betekent transparantie onder meer dat de onderzoeker laat zien hoe de feiten zijn vastgesteld, maar ook dat betrokkenen worden geïnformeerd over het onderzoeksproces en de voortgang van het onderzoek.
4. Onafhankelijkheid houdt onder andere in dat men zich in de keuze van de methode, bij de beoordeling van de data en in de weging van alternatieve verklaringen, maar ook bij het beoordelen van onderzoek of onderzoeksvoorstellen van anderen, niet laat leiden door buiten-wetenschappelijke overwegingen (bijvoorbeeld overwegingen van commerciële of politieke aard). Aldus geformuleerd omvat onafhankelijkheid ook onpartijdigheid. Onafhankelijkheid is in elk geval vereist bij de opzet en uitvoering van en rapportage over het onderzoek; bij de keuze van het onderzoeksobject en van de onderzoeksvraag is onafhankelijkheid niet altijd nodig.Voor een persoonsgericht onderzoek betekent onafhankelijkheid dat er bij de onderzoeker geen sprake is van belangenverstrengeling. Maar ook dat de onderzoeker zich niet door derden laat leiden in de uitkomsten van het onderzoek. De onderzoeker is neutraal, voorkomt dat er sprake is van (voor-)oordelen en handelt autonoom.
5. Verantwoordelijkheid houdt onder andere in dat men zich rekenschap geeft van het feit dat men als onderzoeker niet in isolement opereert, en daarom binnen de grenzen van het redelijke rekening houdt met de legitieme belangen van bij het onderzoek betrokken personen en dieren, van eventuele opdrachtgevers en financiers, en van de omgeving.Bij de uitvoering van een persoonsgericht onderzoek betekent verantwoordelijkheid dat de onderzoeker zich bewust is van de belangen die spelen en de betekenis die een onderzoek voor betrokkenen kan hebben. De onderzoeker voert geen onderzoek uit als de benodigde deskundigheid ontbreekt. Verantwoordelijkheid betekent ook dat de onderzoeker gemaakte afspraken nakomt en een onderzoeksprotocol volgt.

Niet alleen deze principes zijn belangrijk voor een persoonsonderzoek. De kwaliteit van het onderzoek wordt ook bepaald door keuzes die de onderzoekers maken voorafgaand aan en tijdens het onderzoek. In het tweede deel van het tweeluik ga ik daar dieper op in.

Lees ook het tweede deel van dit tweeluik: Hoe je persoonsgericht onderzoek naar integriteitsschendingen goed uitvoert: aandachtspunten en afwegingen.

Download het artikel als pdf

Via de knop hieronder kun je dit tweeluik als één artikel downloaden in pdf-vorm.