De CAOP-bijeenkomst Grote trends, scherpe keuzes? opent met pitches van de deelnemers, waarbij hoogleraar Zeger van der Wal het spits afbijt. Hij bekleedt de leerstoel De Overheid als Arbeidsorganisatie en juicht democratische vernieuwing toe, maar vindt dat die gepaard moet gaan met bureaucratische vernieuwing. Oftewel: ‘Het ambtelijk apparaat beter toerusten, bijscholen, zorgen dat ambtenaren zich blijven ontwikkelen. Tegelijkertijd pleit ik voor een beleidsarm kabinet. Je kunt allerlei mooie plannen maken, maar hoe uitvoerbaar zijn die? Er liggen al genoeg goede plannen. Richt je als nieuw kabinet op de uitvoering daarvan en voorkom dat het ambtelijk apparaat dichtslibt.’

Hoogleraar Transities in de Publieke Sector Caspar van den Berg, ziet het als een positieve ontwikkeling om met een meer gebalanceerde blik naar het hele land te kijken. Naar elke regio en zijn specifieke behoeften. ‘Met meer aandacht voor de ruimtelijke verschillen en een evenwichtigere verdeling van de middelen. De uitdagingen zijn overal heel verschillend en die problematiek waren we in de politiek, qua beleid maar ook in de media uit het oog verloren.’ Daarom is het zaak om op de lange termijn tot een betere oplossing voor heel Nederland te komen.

Loyale tegenspraak

Ook Frits van der Meer, hoogleraar Comparative Public Sector and Civil Service Reform, vindt dat Nederland meer langetermijnvisie beslist kan gebruiken. ‘Een visie waarmee ambtenaren kunnen werken. Van hen kun je geen inhoudelijke ideeën verwachten, de ambtenarij moet niet de politiek vervangen.’ Want dan begeef je je op gevaarlijk terrein, waarschuwt hij, zo werkt besturen bij een technocratie. ‘De ambtenaar moet loyaal zijn, maar dat betekent juist ook tegenspraak bieden om tot de beste oplossingen te komen. Als een echte public servant zowel de samenleving als de politiek dienen.’

Mark Levels maakt zich als hoogleraar Health, Education and Work niet verwonderlijk zorgen over de arbeidsmarkt. Niet om snel even wat gaten te vullen, maar eveneens met de blik gericht op de toekomst. ‘De impact van AI op werk wordt veel groter dan gedacht en dat is een van de megatrends waarvoor veel te weinig aandacht is. In de politiek, maar ook thuis aan de keukentafel. In het meest draconische scenario kan het 40 procent van de banen in Europa kosten, dat zijn er 100 miljoen. Met het oog daarop moet je dringend nadenken hoe je mensen gaat bijscholen en het onderwijs voor kinderen inricht.’

Visie en perspectief

Nu al zit er veel scheef op de arbeidsmarkt en hoogleraar Positive Health at Work Tim Huijts signaleert dat jongeren steeds vaker onder de druk bezwijken. ‘Een TNO-rapport wees uit dat een kwart van de 18- tot 34-jarigen kampt met burn-outklachten en die worden ook nog eens ernstiger. De werkdruk en de tekorten vormen een vicieuze cirkel, wat op termijn voor grote problemen zal zorgen. Dat begint al bij tieners, van wie het welbevinden lijdt onder zorgen over oorlog, klimaat, armoede en de problemen op de woningmarkt, terwijl tegelijk het leesniveau daalt. Dat is zorgwekkend voor hun loopbaan. Van de overheid verwacht je dan beleid, perspectief, een visie.’

Er was een premier die je voor visie naar de opticien verwees, maar dat is een dooddoener die geen enkele spreker kan onderschrijven. Zeker nu niet, in een tijd van crises die steeds nijpender worden. Of beter gezegd: in crises zijn ontaard bij gebrek aan beleid met de blik ver vooruit. ‘Om vijf over twaalf reageren’, noemt Van der Meer dat. Neem corona: er lag beleid klaar in de wetenschap dat ooit een gevaarlijk virus de kop zou opsteken, maar toen het zover was bleek het in de tussentijd door de shredder gehaald. Hij windt er geen doekjes om: ‘Zonder visie is de politiek overbodig. Bij de grote trends moet de input van de politiek komen. Zij het wel in samenspraak met de ambtenaren, die als spiegel dienen om ideeën te optimaliseren en te toetsen of ze uitvoerbaar zijn.’

Vakkennis en empathie

En natuurlijk met oog voor de burger, want afgaand op de cijfers heeft het daar nogal aan geschort. ‘In de zorg is het vertrouwen 90 procent, in de politie 80 procent. En de overheid? 37 procent.’ De professionaliteit van ambtenaren gaat verder dan vakmensschap en kennis, vertelt Van der Meer. ‘Je moet empathisch zijn naar de burger en er niet van uitgaan dat die een kopie is van jezelf. Inhoudelijk sterk in het besef dat je er niet voor jezelf zit maar voor de burger. Doe je het samen, dan komen we ergens. Met de menselijke maat maar niet met maatwerk, want dan wordt het te ingewikkeld en ga je alles dichtregelen.’ Het is geen geval van u vraagt, wij draaien; ook de burger mag best wat tegenspraak krijgen. Net zoals de beleidsmakers. ‘Om standpunten te verdiepen en zo met z’n allen verder te komen. Een ambtenaar is tot veel in staat, zolang de context reëel is.’

Levels komt als burger en vooral als wetenschapper heel wat ambtenaren tegen die bereid zijn mee te denken als hij de opkomst van AI agendeert, maar tot zijn afgrijzen is dat meteen ook het eindpunt. ‘Zij zijn welwillend en er komt zeker een dynamiek op gang, alleen zie ik dat niet terug in partijprogramma’s en debatten. Bijscholing, ander onderwijs, aangepaste beroepsopleidingen: het gebeurt niet. ChatGPT heeft ons allemaal met de neus op de feiten gedrukt hoe snel het kan gaan. Er gaat veel veranderen, met andere banen waarvoor andere capaciteiten nodig zijn. Dan heb je straks aan de ene kant mensen van wie de vaardigheden overbodig zijn en aan de andere kant onvervulde vacatures om de productiviteit die AI in zich herbergt te benutten. Bij de politiek wil dat maar niet landen.’

Samenleving van insiders en outsiders

Zo dreigt een in tweeën gedeelde samenleving qua kennis en eisen. ‘Insiders en outsiders’, vertelt Van der Meer, en juist van die outsiders treft hij er veel aan in de Tweede Kamer. ‘Kennis van IT en AI is nauwelijks aanwezig, wat dat betreft schiet de rekrutering van partijen tekort. Daar komt nog bij dat van de 15.000 ambtenaren er duizend strategisch werk doen, de rest is ondersteunend.’ Een probleem is bovendien dat grote thema’s als kunstmatige intelligentie maar ook klimaat zich lastig laten vertalen in oneliners richting de kiezer. Van den Berg: ‘Ze gaan het voorstellingsvermogen te boven. Heel abstract en daardoor moeilijk klein te maken tot inleefbare proporties. Toch zitten we juist te wachten op een politicus die dat kan. De boventoon is nu de korte termijn, bijvoorbeeld met inkomensreparaties, terwijl de lange termijn lastig op de politieke agenda te krijgen is. Als je maar lang genoeg uitstelt wordt iets vanzelf een crisis, zoals met stikstof. Nu wordt AI onvoldoende geadresseerd en zien we het onder onze ogen groter worden.’

Alsof de grote thema’s nog niet groot genoeg zijn acht Van den Berg blikverruiming nodig voor de juiste aanpak. ‘Bij de zorg zijn betaalbaarheid en toegankelijkheid de echte vraag, dus moet je kijken naar de financiële en demografische ontwikkelingen. Ik zie dat in geen enkel partijprogramma inhoudelijk terugkomen met goede antwoorden erop. Dan zullen we over een hele tijd zeggen: daar werd niet op gehandeld en nu zitten we klem. Dat risico is levensgroot. De politiek moet ook het grote verhaal bespreekbaar maken.’ Weg van de waan van de dag, regeren is vooruitzien. Ook om de personeelstekorten in onder meer de zorg op te lossen. ‘Met goed en slim ingrijpen de doelmatigheid van de arbeidsmarkt vergroten’, is volgens Levels cruciaal. ‘Nu al nadenken over wat we onze kinderen voor later moeten leren en bijscholing bevorderen: ook dat is bestaanszekerheid bieden.’

Centralistisch versus technocratisch

Huijts wijst eveneens op de pandemie om te laten zien hoe het niet moet. ‘Het is brandjes blussen, paniekvoetbal. Terwijl je bij het onderwijs, de arbeidsmarkt en de zorg moet kijken wat de onderliggende kwesties zijn. Waar wil je over dertig of over vijftig jaar staan? Het ontbreekt aan vergezichten en perspectief. Voor goed beleid moet je domeinen bij elkaar brengen en domeinoverstijgend te werk gaan, niet versnipperd naar zaken kijken en dan reactief handelen.’ Het grote plaatje, het brede perspectief zoals Van den Berg het graag ziet. ‘In campagnetijd hoor je politici over migratie praten, maar waar je het eigenlijk over moet hebben is demografie. Als overheid moet je de samenhang zien en samen met de burger in vertrouwen de toekomst van de samenleving vormgeven.’

Van den Berg en Van der Meer verschillen van mening of zo’n integrale aanpak wel wenselijk is. ‘Probeer niet alles met alles te verbinden, want dan maak je het te complex’, meent Van der Meer. ‘Dan ga je top-down werken en dat is ook niet goed.’ Van den Berg: ‘De mate van centrale regie bij grote uitdagingen moet juist groter zijn. Met interbestuurlijk samenspel valt veel te winnen.’ Van der Meer vreest dat centralistisch leidt tot technocratisch. Hij heeft zijn hoop gevestigd op een betere wisselwerking tussen politiek en ambtenarij. Met ruimte voor tegenspraak om samen te bepalen welke mogelijkheden er zijn en die in discussies te beproeven. ‘Dat bepaalt de kwaliteit van beleid, als opstap naar meer professionaliteit.’