Politiek is maar een onzeker vak: afgetreden bewindspersonen 2002-2020

Onderaan de pagina kun je alle beschikbare hoofdstukken en de inleiding downloaden.

In dit onderzoek bestuderen we gevallen waarin bewindspersonen (ministers of staatssecretarissen) voortijdig zijn afgetreden in de periode van 2002 tot 2020, de kabinetten-Balkende I, II, III en IV en Rutte I en II en III, en dan naast de parlementair historische ook de bestuurskundige aspecten ervan. Niet alle afgetreden bewindspersonen passeren de revue. We willen geen encyclopedie van afgetreden bewindspersonen het licht laten zien, maar een categorisering. Op basis daarvan geven we een illustratie van onderscheiden typen en hoofdvormen.

Bestuurswetenschappelijk belang

Los van journalistieke en menselijke curiositeit, waarom is het vanuit bestuurswetenschappelijk oogpunt interessant om de aandacht op voortijdig afgetreden bewindspersonen te vestigen? De reden schuilt veelal in de gevallen waarin een aftreden of een groep van ontslagen geleid heeft tot de val van een kabinet en/of een gevolg heeft gehad voor de parlementaire praktijk, bijvoorbeeld in de uitleg en verdere vormgeving van vertrouwensregels. Oftewel, wanneer dit een bepalende invloed had op de parlementaire democratie.

Aandacht voor de kwaliteit en inhoudelijke ontwikkeling van die (parlementaire) democratie is normatief gezien een groot en onmisbaar goed. Sterker nog, het is een essentieel onderdeel van de zorg en kwaliteit van het openbaar bestuur, met daarin het systeem van publieke dienstverlening aan en door burgers. Dit wordt formeel uitgedrukt als ‘de zorg voor de gemene zaak van burgers’: de res publica. Het verantwoordelijk houden van bewindspersonen en, waar nodig, het afrekenen op hun beleid is wat elders de zweepslag van de democratie en een ultiem reinigingsritueel wordt genoemd. Dus een herbevestiging van democratische kernwaarden en een middel om iets wat mis is gegaan in de publieke zorg te herstellen.

Doel en onderzoeksvragen

Het geplande boek biedt een beschrijving en wetenschappelijke analyse van de casus van de afgetreden bewindspersonen in de door ons onderzochte periode. Belangrijke vragen van onderzoek zijn:

• Waarom is een bewindspersoon afgetreden?
• Hoe ervaart een bewindspersoon dan dat hij/zij niet meer het vertrouwen van het parlement geniet?
• Wie zegt hierbij het vertrouwen op?
• In hoeverre is de bewindspersoon verantwoordelijk voor het handelen van onder hem/haar ressorterende ambtenaren of diensten?
• Hoe zijn aftredingen van bewindspersonen te typeren?

Deze reeks wil verder kijken dan de snelle politieke duiding van het moment. Door deze systematische aanpak dragen de casussen bij aan het historisch geheugen en aan het versterken van de kennisbasis voor politici, bestuurders, beleidsmakers, ambtenaren, wetenschappers en geïnteresseerde burgers.

Reeks casussen en boek

Deze landingspagina is het centrale punt voor de publicatie van de reeks. Circa elke 6 weken verschijnt hier een nieuwe casus als gratis download. In 2026 bundelen we alle casussen – aangevuld met conclusies, vergelijkingen en nieuwe inzichten – in het boek ‘Politiek is maar een onzeker vak’.

Om te beginnen met een uitgebreide inleiding waarin de auteurs ingaan op het begrip ‘min of meer gedwongen aftreden’, de politieke en staatsrechtelijke context, mogelijke oorzaken en de rol van media en maatschappelijke verhoudingen. Het stuk schetst ook de onderzoeksaanpak, selectiecriteria voor casussen en de opzet van het boek.

Download per casus

Je kunt iedere casus hieronder afzonderlijk downloaden. Alle casussen zijn onder eindredactie van Gerrit Dijksta, Caspar van den Berg, Frits van der Meer en Corwin de Wolff (Universiteit Leiden; Rijksuniversiteit Groningen).

Casus 1: Thom de Graaf

Deze casus betreft het aftreden van vicepremier en minister Thom de Graaf in 2005, getiteld: ‘De poort naar verandering zit altijd aan de binnenkant op slot’. Op basis van Kamerstukken, media en interviews laat de analyse zien hoe politieke verhoudingen, bestuurlijke belangen en persoonlijke keuzes samenkwamen in een klassiek voorbeeld van vastgelopen bestuurlijke vernieuwing.

Casus 2: Co Verdaas

De casus van Co Verdaas toont hoe lokaal declaratiegedrag van een gedeputeerde landelijke politieke gevolgen kan hebben. Kritiek op zijn handelingen in Gelderland leidde tot zijn aftreden als staatssecretaris van Economische Zaken. De zaak illustreert de rol van integriteit, media en politieke rivaliteit bij de beoordeling van bestuurlijk handelen.