Debat ‘Scherpe keuzes, kleinere overheid’

Patrick Banis, directeur Arbeidsmarkt bij Stichting CAOP gaf als gespreksleider leiding aan het programma waarbij Mark Levels (Sardes Leerstoel Sociology of Technology and Inequality, Universiteit van Maastricht), Tim Huijts (Sardes Leerstoel Positive Health at Work, Universiteit van Maastricht), Frank Cornelissen (Leerstoel Innovatie in het Onderwijs, Universiteit van Amsterdam), Jiska Engelbert, (Ien Dales Leerstoel Overheid als arbeidsorganisatie, Universiteit Leiden) en Zeger van der Wal (Ien Dales Leerstoel Overheid als arbeidsorganisatie, Universiteit Leiden) aan het debat deelnamen.

De kracht van samenwerking

Marjolijn Olde Monnikhof, directeur-bestuurder Stichting CAOP, stelt in haar openingswoord dat we in een tijd leven waarin de samenleving sneller verandert dan ooit tevoren. Technologische ontwikkelingen die werken en leren transformeren, terwijl maatschappelijke vraagstukken steeds complexer worden. ‘De verhoudingen worden herijkt en de behoefte groeit aan een overheid die betrouwbaar, efficiënt, daadkrachtig en tegelijkertijd mensgericht is. En dat is een uitdaging voor alle publieke sectoren.’ Olde Monnikhof vraagt zich af hoe de overheid in een tijd waarin digitalisering en technologische innovaties zo’n grote rol spelen de menselijke maat kan behouden. ‘Dat vraagt niet alleen om technologische kennis, maar ook om antwoorden op vragen rondom ethisch leiderschap en maatschappelijke verantwoordelijkheid.’ Daarnaast maken mensen zich volgens haar zorgen over polarisatie, over afnemend vertrouwen en de vraag waar mensen in de toekomst nog op kunnen rekenen, omdat de kwaliteit van publieke dienstverlening in de toekomst alleen maar meer onder druk komt te staan. Wat betekent dat voor de toekomst van leren, van werken en openbaar bestuur? ‘In tijden van onzekerheid en verandering is er een constante: de kracht van samenwerking. Of het nu gaat om het vinden van oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken of om het bouwen aan een toekomstbestendige overheid, het vraagt om een bundeling van kennis, ervaring en nieuwe perspectieven’, aldus Olde Monnikhof.

AI verandert de arbeidsmarkt drastisch

In het eerste blok over de toekomst van werk betoogt Mark Levels dat artificial intelligence de arbeidsmarkt de komende tien jaar drastisch gaat veranderen. Naar schatting van Levels, die de impact van AI op werk onderzoekt, verandert of verdwijnt veertig procent van het werk het komende decennium. ‘Anders dan voorgaande omwentelingen gaat het hier om hoogopgeleide banen, soms zelfs niet-routinematige banen.’ Levels stelt dat bedrijven onder de verwachting dat met de inzet van AI minder mensen meer kunnen doen fors investeren in AI. Ook beleidsmakers zien volgens de hoogleraar in AI een mogelijke oplossing voor de huidige krapte in de arbeidsmarkt. ‘Tegelijkertijd is er onder beleidsmakers veel onzekerheid. Er is inderdaad niet veel zeker, maar zeker is dat je mensen nodig hebt om met AI te werken. Als we mensen hiervoor niet goed opleiden, gaan we de productiviteitsgroei van onze economie die AI biedt missen.’ Mark gelooft niet dat AI alleen maar banen gaat overnemen, maar ziet eerder een risico dat werknemers niet de juiste vaardigheden hebben om nieuwe vacatures in te vullen. ‘De overheid kan hierop anticiperen door een context te creëren waarin de samenleving flexibel kan inspelen op wat nodig is. Een aantal beleidsvarianten is bijvoorbeeld maximaal investeren in onderwijs, zowel in het initiële onderwijs als in het post-initiële onderwijs, investeren in hoger onderwijs als motor van innovatie en investeren in Leven Lang Ontwikkelen om mensen om- of bij te scholen en hoogwaardige migratie bevorderen.’ Mark ziet dat niet terug in de huidige politieke agenda. ‘Ik begrijp dat er scherpe keuzes gemaakt moeten worden. Maar ik denk dat het niet investeren in deze infrastructuur een misser is waarvoor we later de prijs gaan betalen.’

Het belang van preventie

Tim Huijts benoemt in zijn bijdrage over de toekomst van werk het belang van preventie. ‘De uitdagingen van onze arbeidsmarkt maakt dat we een beroepsbevolking nodig hebben die gezond is, veerkrachtig is en aanpassingsvermogen heeft. Tegelijkertijd is het ziekteverzuim hoog en met name onder jongere werknemers neemt het percentage mensen met burn-outklachten toe. Ook de ernst van de klachten stijgt. Daarnaast is de arbeidsmarkt niet inclusief genoeg, deels vanuit gezondheidsklachten. Onder de werknemers van morgen, de tieners, zijn zorgen over de gezondheid. Het is nodig om te blijven inzetten op preventie. Dat is waar dit kabinet op bezuinigt. Zo wordt de kloof tussen gezondheid op de arbeidsmarkt alleen maar groter, en zal de gezondheidsongelijkheid toenemen. Preventie levert op de lange termijn juist geld op.’ Preventie gaat volgens de hoogleraar ook over de organisatie van werk. ‘We moeten kijken naar oplossingen waarbij mensen hun potentieel kunnen benutten. Daar ligt deels een taak bij de mensen zelf, deels bij de werkgever, maar ook een deel bij de overheid. De overheid kan daarin een faciliterende rol innemen. Samenwerking is daarbij essentieel.’

Sluipende crisis in het onderwijs

In blok 2 over de toekomst van leren stelt Frank Cornelissen dat er een sluipende crisis in het onderwijs is, waarvan de tekenen al enkele decennia geleden zichtbaar waren. ‘Toch is het niet gelukt om het tij te keren, terwijl we onderwijs zo belangrijk vinden.’ Frank gooit drie knuppels in het hoenderhok:

1. De sluipende crisis is een signaal dat er onderliggend iets mis is. ‘Ons onderwijssysteem is in verandering en aan verandering toe. We staan op een kantelpunt waarbij een oud systeem moet worden afgebroken en een nieuw systeem moet worden opgebouwd.’
2. De overheid heeft te veel een regisserende rol gehad bij pogingen om uit de crisis te komen. ‘Dat heeft niet geleid tot de vernieuwing die we nodig hebben. Daarom moet de sturing van de overheid veranderen.’
3. De vernieuwingskracht in het veld wordt niet goed aangeboord. ‘Het handelingsvermogen in het veld is sterk achteruit gegaan. Schoolteams zijn een zwakke actor geworden en zijn meer aan het reageren dan proactief een eigen visie aan het nastreven.’

Ambtenaar als consensusbouwer of pleitbezorger

Jiska Engelbert stelt tijdens haar inbreng van blok 3 over de toekomst van het openbaar bestuur de vraag: Is het borgen van publieke waarden hetzelfde als handelen vanuit of vanwege het publieke belang? ‘Mijn antwoord is nee.’ De hoogleraar stelt dat binnen de zoektocht naar een efficiënte, effectieve overheid digitalisering vaak de belofte behelst dat dat efficiëntie zou brengen, vooral binnen de lokale overheid. Maar er vragen blijven over wat dat nou eigenlijk voor mensen en gemeenschappen in steden en gemeenten betekent. ‘Er wordt vaak ingezet op individuele waarden als privacy en veiligheid, maar nauwelijks op publieke waarden zoals solidariteit of sociale rechtvaardigheid.’ Het staat volgens Engelbert voor ambtenaren vaak al vast dat technologie dé oplossing kan bieden voor lokale problemen. ‘De ambtenaar moet hiertoe netwerken aanboren van burgers en maatschappelijke organisaties, waarmee de rol van de lokale ambtenaar wordt gereduceerd tot consensusbouwer. De cruciale vraag is dan: is het de rol van de ambtenaar om een consensus dat vaak door private partijen naar voren is geschoven zo makkelijk mogelijk erdoorheen te werken? Of is het dienen vanwege of vanuit het publieke belang niet vooral de pleitbezorging vanuit lokale ambtenarij voor het aan tafel brengen van de publieke zaak en publieken die nauwelijks worden gehoord? Dat zijn meestal groepen die direct of indirect de meeste implicaties zullen ondervinden van een nieuwe digitale toepassing of innovatie.’ Volgens Engelbert ligt dan ook de vraag op tafel welke rol en welke competenties ambtenaren nodig hebben om te zorgen dat publieken geformeerd en geactiveerd kunnen worden.

Werken aan permanente bestendigheid

Volgens Zeger van der Wal is er een kennishiaat op het gebied van digitalisering. ‘Daar valt nog een wereld te winnen.’ In aanvulling daarop stelt Van der Wal in zijn pitch dat er veel afkomt op ambtenaren. ‘Ambtenaren moeten niet alleen digitaal leiderschap en ethisch leiderschap tonen, opereren in een politiek-bestuurlijke context die momenteel turbulent is en zijn tegelijkertijd onderdeel van de uitvoerende macht.’ De hoogleraar ziet als overkoepelende missie van de drie onderwerpen (toekomst van werken, toekomst van leren en openbaar bestuur) dat er veel te doen is in het Leven Lang Opleiden van ambtenaren. ‘Er is grote behoefte aan structurele bijscholing van ambtenaren.’ Op een vraag van Banis of de overheid klaar is om de opgaven zoals nu geschetst op te pakken, stelt Van der Wal dat de overheid moet werken aan haar permanente bestendigheid. ‘Dat kun je doen met opleidingen, maar ook door het gesprek op de werkvloer aan te gaan. Tegelijkertijd moeten we de overheid niet overvragen. Je kunt niet verwachten van mensen dat ze op tien, twaalf competenties excelleren.’

Slotdebat

Tijdens het slotdebat wordt de vraag gesteld of we het huidige systeem wel zo op orde hebben dat we toekomstgerichte mensen krijgen die kunnen participeren in de toekomstige arbeidsmarkt? Is daarvoor niet een systeemwijziging nodig? Frank Cornelissen gelooft niet dat je van tevoren een nieuw systeem kan ontwerpen. ‘Ik denk dat we gebruik moeten maken van de vernieuwingskracht die in de praktijk leeft. Dat moet de motor erachter zijn.’

Maar hoe kun je dan als overheid centraal sturen zodat partijen uit het maatschappelijke middenveld hun verantwoordelijkheid en eigenaarschap nemen, is de volgende vraag uit het publiek. En wat moet je dan als overheid centraal regelen en waar is variëteit mogelijk? Levels gelooft dat een programma vanuit de overheid een aanjagende werking kan hebben op innovatie. ‘Bij publieke instellingen wordt dan vervolgens decentraal nagedacht hoe ze vanuit hun rol en hun regio tegemoet kunnen komen aan de vraagstellingen uit zo’n programma. Een maatschappelijke investering in maatschappelijk wenselijke doelstellingen kan leiden tot stelselwijzigingen die breed gedragen worden omdat ze decentraal georganiseerd worden.’

De impasse van kortetermijnpolitiek

Het debat wordt afgesloten met een gesproken column door bijzonder hoogleraar Transities in de Publieke Sector aan de Universiteit Leiden Anchrit Wille met als titel ‘Stabiele keuzes, lange termijn overheid’. ‘Zonder een langetermijnbeleid bestaat het risico dat Nederland vastloopt. De politiek speelt hierin een cruciale rol. Door politieke veranderlijkheid, versplintering van het politieke spectrum en de invloed van de media op politiek worden we gedwongen na te denken hoe we ruimte kunnen creëren voor het maken van beleid dat verder reikt dan de volgende verkiezingen. We moeten verbinding zoeken tussen aan de ene kant beleidsvorming en uitvoering en aan de andere kant de politiek en dat proberen te herijken naar een model dat zowel consistentie als veranderingen in politiek kan combineren. Alleen door beleid, politiek en bestuur te versterken, doorbreken we de impasse van kortetermijnpolitiek.’