Want hoe verloopt een sterk preventief proces? Dan investeer je in een risicoanalyse, waarbij de verschillende geledingen met vragenlijsten, focusgroepen, group decision rooms en interviews vragen beantwoorden over hun ervaringen en opvattingen over de eigen kwetsbaarheid. Vaak tegenover externe onderzoekers die zelf ook vermoeden waar de zwakke plekken zitten.
Ondermijning heeft hoe dan ook van doen met het misbruiken van overheidsvoorzieningen, en raakt daarmee de kwetsbare plekken in de organisatie. Een voorbeeld is de identiteitsfraude, die immers ten grondslag ligt aan allerlei vormen van ondermijnende criminaliteit. Paspoortafgifte is een proces met allerlei waarborgen, zoals functiescheiding. De intake-ambtenaar is een ander dan degene die de aanvraag beoordeelt en het paspoort afgeeft. Zo voorkom je dat de hele procedure in één hand blijft en makkelijker valt te misbruiken. Maar zelfs dan kan het nog fout gaan. Een derde opeenvolgende melding van een verloren paspoort wordt in een klein ‘iedereen-kent-elkaar-dorp’ anders ontvangen dan in een grote stad. Daar wordt die melding misschien standaard overgedragen aan een opsporingsambtenaar. Criminelen weten dit soort dingen en gaan natuurlijk shoppen.
De Regionale Informatie en Expertise Centra (RIEC’s) in Nederland leveren ondermijningsbeelden aan de gemeenten. Deze rapporten verschaffen inzicht in de regionale verscheidenheid van ondermijnende criminaliteit. Vaak gaan ze gepaard met adviezen aan de betreffende gemeente over hoe zij de eigen weerbaarheid kan organiseren of verbeteren. Die adviezen zijn uiteraard gebaseerd op de criminele fenomenen die zijn waargenomen door de verschillende deelnemers (politie, justitie, belastingdienst) aan het RIEC. Het gaat altijd over de dreiging van buiten. Het RIEC ziet niet toe op de interne organisatie van de gemeente.
Mijn waarneming door de jaren heen is, dat die weerbaarheid alleen effectief valt te verbeteren als een organisatie ook kritisch naar zichzelf kijkt. En dan niet alleen, zoals de klassieke integriteitszorg dat doet, de procedures, de interne communicatie, de omgangsvormen en stijl van leidinggeven, de wijze van feedback geven en de cultuur op de werkvloer onder de loep nemen. Het loont daarnaast om de weerbaarheid tegen de externe dreigingen te verrijken met inzichten over de interne weerbaarheid en integriteit. In een gezonde organisatie communiceren mensen nu eenmaal beter over dingen die mis dreigen te gaan. Het inzetten van de eigen informatiehuishouding is cruciaal voor verhoging van die weerbaarheid.
De provincie Noord-Holland en het RIEC Noord-Holland werken samen aan de ontwikkeling van een QuickScan gemeentelijke weerbaarheid, waarbij zij op basis van de externe criminele dreigingen kritisch kijken naar de interne weerbaarheid. Op dit moment vindt het testen plaats in Velsen, als eerste pilotgemeente. Door bij die ontwikkeling ook delen van de klassieke integriteitszorg te betrekken, ontstaan zeer bruikbare rapportages die veel handelingsperspectief bieden. Helemaal transparant kan het niet zijn: we moeten criminele shoppers niet wijzer maken dan ze zijn.
Deze column van Hans Groot, integriteitsexpert en adviseur van het Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers bij het CAOP, verscheen eerder op de website van het Binnenlands Bestuur.
